ص: 2

ص: 3

مجمع جهانی شیعه شناسی

قم-45 متری عمار یاسر-پلاک 90-ص پ 644-37158 تلفن: 7713773-7756092 / دورنگار: 7713774

شناسنامه کتاب

نام کتاب:---- بازخوانی تحولات امامت

مؤلف:--------------------- حیدرمظفری

ناشر---------- انتشارات آشیانه مهر

ویراستاری علمی: سید محمد علی محمودیان

صفحه آرایی: علی اکبر رشیدی گلروئیه

حروفچینی: مهدی لطفی مرام

تنظیم و طرح روی جلد: علی اکبر رشیدی گلروئیه

نوبت چاپ: اول/1390

چاپ: گلها

شمارگان: 3000

قیمت (گالینگور): ------ 14000 تومان

قیمت (شومیز): --------- 10800 تومان

شابک: ------------------- 978-600-6164-28-1

کلیه حقوق این اثر متعلق به مجمع جهانی شیعه شناسی است.

ص: 4

ص: 5

ص: 6

3 - وجوب اطاعت از غیر معصوم 79

نگاهی بر آنچه گذشت 83

ب - تطبیق میان حقیقت امامت و تعریف آن نزد امامیه 84

1 - ضرورت وجود امام 85

2 - چگونگی تعیین امام 86

تبیین قاعده لطف در الاهی بودن تعیین امام 87

3 - جایگاه اعتقادی امامت 89

4 - شرایط و اوصاف امام 92

الف - عصمت 93

ب - اعلمیت 95

ج - افضلیت 97

بازخوانی تعریف امامت و تبیین تفاوت ها 99

لحاظ نشدن هویت الاهی امامت در تعریف 100

تعریف پسین امامت با رویکرد الاهی 104

تحلیلی از تاثیرات بیرونی در تعریف مشهور امامیه 108

الف - تضاد های مذهبی 111

ب - تنش های سیاسی 114

تعریف امامت در روایات 116

نگرشی بر مصداق شناسی امام در روایات 120

فصل دوم واژگان خلیفه و خلافت 127

واژه ی «خلیفه» در قرآن 130

الف - شواهدی از آیات دسته یکم 130

ب - نمونه ای از آیات دسته دوم 133

کاربرد واژه خلیفه در روایات 139

ویژگی های حدیث اثنا عشر و خلفا 144

واژه یابی خلیفه و خلافت در لغت 147

خلیفه و خلافت در اصطلاح متکلمان 149

نسبت بین واژگان «امامت» و «خلافت» 155

نگاهی بر آنچه گذشت 157

تعریف خلافت با رویکرد الاهی 159

نگاهی تطبیقی میان مفهوم و مصداق خلیفه نزد شیعه و سنی 162

ص: 8

الف - مصادیق خلفای اثناعشر در اندیشه شیعی 163

نگرشی بر دلایل شیعه بر این مدعا 165

1 - آیات 166

2 - روایات 167

ب - مصداق شناسی خلفای اثنی عشر نزد اهل سنت 174

نقدی بر اندیشه مصداق انگاری اهل سنت 178

جایگاه اطاعت از خلفا نزد اهل سنت 182

روایات معارض 185

تحلیلی بر آنچه گذشت 187

بازخوانی تحول تاریخی مفهوم خلافت در عرف سیاسی و اعتقادی مسلمانان 188

تحول مفهوم خلافت در حیات تاریخی تشیع 189

پیدایش اعتقاد به مفهوم و مصداق خلفای اثنا عشر 194

تحول تاریخی مفهوم خلافت در نزد اهل سنت 200

بررسی نقش عناصر فرهنگی و سیاسی در تحول مفهوم خلافت 211

فصل سوم واژگان ولی و ولایت 217

ولی و ولایت و مولا در قرآن 220

مفهوم ولی در آیه ولایت 224

مصداق شناسی 227

وجه دلالت آیه ولایت بر ولایت علی 229

ولی و ولایت در روایات 230

معنا شناسی ولی و ولایت در لغت 233

مفهوم و مصداق ولی و ولایت در اندیشه اسلامی 236

ولی و ولایت در اندیشه اهل سنت 237

مفهوم و مصداق ولی و ولایت در اندیشه امامیه 243

بازخوانی تفاوت دو اندیشه 251

رهیافتی بر مفهوم و مصداق ولی و ولایت در روایات 253

منشا شناسی مشروعیت ولایت ولی در روایات 260

ص: 9

منشا شناسی مشروعیت ولایت ولی در روایات 260

واژه مولا 262

فصل چهارم واژگان وصی و وصایت 271

کاربرد مفهومی و مصداقی وصی و وصایت در قرآن 274

دسته یکم: وصیت در امور مالی 274

دسته دوم - وصیت در امور اخلاقی و رفتار با دیگران 275

دسته سوم - توصیه به دین و محافظت از آن 277

مفهوم وصی و وصایت در روایات 282

جایگاه تشریعی وصایت در روایات 283

واژگان وصی و وصایت در لغت 286

مفهوم شناسی وصی و وصایت در اصطلاح 288

وصی و وصایت در اندیشه اهل سنت 290

دلیل انکار وصیت پیامبر9 نزد اهل سنت 293

1 - رضایت علی به خلافت دیگران 293

رهیافتی بر بی پایگی این ادعا 295

2 - روایت عایشه 299

3 - آخرین گفتار عمر 300

بررسی نا سازگاری ها 303

الف - روایات تعارض گونه عایشه 303

ب - روایات معارض دیگر 308

نگاهی بر آنچه گذشت 312

ضرورت وصی و وصایت دراندیشه شیعی 317

مصداق شناسی وصی در اندیشه شیعی 320

خاستگاه مشروعیت وصی در اندیشه شیعی 323

الف - دلیل عقلی بر ضرورت وصایت از باب لطف 323

ب - روایات تشریع وصایت 326

مصداق شناسی وصی در روایات 329

الف - روایات وصایت بلافصل امام علی7 330

روایات وصایت بقیه اوصیا 335

رهیافتی بر جایگاه مردمی وصی و وصایت 341

فصل پنجم واژگان حجت و حجیت 345

ص: 10

حجت و حجیت در قرآن 348

جایگاه مفهوم و مصداق حجت در روایات 354

مفهوم حجت در لغت 360

حجت در اصطلاح 361

ضرورت حجت در اندیشه دانشمندان اسلامی 365

جایگاه ابلاغ و تفهیم حجت بر مردم 370

مصداق حجت در اندیشه دانشمندان اسلامی 374

الف - مصادیق مشترک حجت در نزد شیعه و سنی 374

ب - رهیافتی بر مصادیق اختصاصی حجت 380

مصداق حجت در اندیشه اهل سنت 380

1 - حجیت مقامی و معرفتی اصحاب 381

تبیین ادله اهل سنت بر حجیت صحابه 385

ادله حجیت صحابه در آیات قرآن 386

پی آمدهای مقام حجیت صحابه 393

1 - نقد ناپذیر بودن صحابه 393

2 - حجیت کردار و گفتار صحابه 394

بازخوانی و نقد اندیشه حجیت صحابه 395

1 - تفاوت برداشت ها و شأن نزول ها 396

2 - تفاوت ها و تعارضات با دیگر آیات قرآن 400

الف - دو چهرگان منافق 400

ب - بیمار دلان و شکاکان در دین 402

ج - اسلام آورندگان غیر مؤمن 406

د - فاسقان و بداندیشان 407

ه- - آزار دهندگان به پیامبر 410

و - رو آوران به سوی ارتداد 412

ز - خیانت پیشگان 414

ادله حجیت صحابه در روایات 417

روایت یکم: نهی از دشمنی با اصحاب 418

روایت دوم: نهی از توهین به اصحاب 419

روایت سوم: اصحاب، ستارگان هدایت 420

روایت چهارم: جلوگیری اصحاب از فساد در دین 421

روایت پنجم: برتر بودن امت زمان پیامبر 421

بازاندیشی سند ودلالت این روایات 423

ص: 11

گفتار یکم - سند روایات 424

گفتار دوم: دلالت احادیث حجیت صحابه 430

گفتار سوم:روایات معارض 435

گفتار چهارم: تعارض با سیره صحابه 438

مبنای حجیت سلاطین و پادشاهان در اندیشه اهل سنت 443

تحلیل و نقدی بر این نظریه 449

مصداق شناسی حجت در اندیشه شیعی 455

مصداق شناسی حجت در روایات 458

حجت های پیوسته 463

فصل ششم واژگان وارث و وراثت 469

وارث و وراثت در قرآن کریم 472

ضرورت وراثت نبی در روایات 477

وارث و وراثت در لغت 481

وارث و وراثت در اصطلاح 482

مصداق شناسی وارث رسول اکرم صلی الله علیه و آله در روایات 486

خاستگاه مشروعیت وراثت نبوت 495

وراثت امام علی7 پس از پیامبر در اندیشه اسلامی 499

ماهیت شناسی میراث پیامبر 507

1 - آثار انبیای پیشین 508

2 - آثار و یادگاری های رسول اکرم صلی الله علیه و آله نزد ائمه: 511

فلسفه مواریث انبیا 515

فصل هفتم واژگان امیر و امارت 519

مفهوم شناسی امیر و امارت 522

مفهوم لغوی 523

امیر و امارت در اصطلاح 525

امیر و امارت در روایات رسول اکرم صلی الله علیه و آله 528

مصداق شناسی امیر مؤمنان در روایات 529

نگاهی به پیوست های آنچه گذشت 535

الف - امیرالمؤمنین لقب اختصاصی امام علی7 535

ص: 12

ب - پیوستگی میان امارت و رسالت 538

مبنا شناسی مشروعیت امارت امیر 541

الف - مبنای مشروعیت امارت امیر در نگاه اهل سنت 541

ب - مبنای مشروعیت امارت امیر در اندیشه شیعی 544

مشروعیت امارت امیرالمؤمنین در روایات 547

خبر از امیران ستم پیشه و گمراه گر 550

نگاهی به جریان امارت پس از رسول خدا9 555

رهیافتی بر کاربرد واژگان امیرالمؤمنین در عصر خلفا 561

احتجاج علی7 و یارانش با واژگان امیرالمؤمنین 566

فصل هشتم واژگان وزیر و وزارت 573

مفهوم وزیر و وزارت در لغت 576

مفهوم اصطلاحی واژگان وزیر و وزرات 579

وزیر و وزارت در قرآن 582

رهیافتی بر اهداف کاربردی وزارت هارون 586

پیوستگی میان وزارت علی7 و هارون 589

نگاهی به پیوند ها و اشتراکات وزارت علی7 و هارون 592

الف - اشتراک در مبانی انتخاب و مشروعیت الاهی 593

ب - اشتراک در اهداف اجرایی 598

پیشینه شناسی اعلام وزارت علی در روایات 604

اندیشه اثباتی و انکاری دانشمندان اسلامی در تداوم وزارت علی7 612

الف - انکار تداوم و بقای وزارت علی7 612

ب- اثبات تداوم وزارت امیرالمؤمنین7 616

1- روایات تداوم وزارت 616

2- تداوم وزارت علی در اندیشه دانشمندان شیعی 620

مفهوم وزیر و وزارت در سقیفه 624

تحریف در روایات وزارت 626

احتجاج امیرالمؤمنین7 و یارانش به روایات وزارت 629

ص: 13

مقدمه 15

پیشگفتار 19

فصل یکم واژگان امام و امامت 21

کاربرد واژه امام در قرآن 23

واژگان «امام» و «امامت» در روایات 30

روایات دسته اول 30

امامان الاهی و غیر الاهی 36

معنا شناسی امام و امامت 41

مفهوم لغوی امام 41

مفهوم «امام» و «امامت» در اصطلاح 45

الف - دانشمندان شیعی 46

ب - دانشمندان اهل سنت 49

جامعیت و مانعیت این تعریف ها 51

تبیین مفاهیم مشترک 53

روش شناسی متکلمان در تعریف امامت 55

نگرشی بر تفاوت تعریف کلامی امام و نبی 57

تفاوت و تشابه امامت و نبوت 61

تبیین تفاوت ها در تعریف های کلامی شیعه و سنی 63

الف - تطبیق میان حقیقت امامت و تعریف آن نزد اهل سنت 63

1 - لزوم تعیین و مشروعیت امام 64

2 - فرع انگاری امامت 67

3 - شرایط و اوصاف امام 70

4 - وجوب اطاعت از امام 72

بازخوانی تعریف امامت و تبیین تفاوت ها 76

1 - ریاست عامه 77

2 - نقض ولایت عامه با ولایت اهل حل و عقد 78

3 - وجوب اطاعت از غیر معصوم 79

نگاهی بر آنچه گذشت 83

ب - تطبیق میان حقیقت امامت و تعریف آن نزد امامیه 84

1 - ضرورت وجود امام 85

2 - چگونگی تعیین امام 86

تبیین قاعده لطف در الاهی بودن تعیین امام 87

3 - جایگاه اعتقادی امامت 89

4 - شرایط و اوصاف امام 92

الف - عصمت 93

ب - اعلمیت 95

ج - افضلیت 97

بازخوانی تعریف امامت و تبیین تفاوت ها 99

لحاظ نشدن هویت الاهی امامت در تعریف 100

تعریف پسین امامت با رویکرد الاهی 104

تحلیلی از تاثیرات بیرونی در تعریف مشهور امامیه 108

الف - تضاد های مذهبی 111

ب - تنش های سیاسی 114

تعریف امامت در روایات 116

نگرشی بر مصداق شناسی امام در روایات 120

فصل دوم واژگان خلیفه و خلافت 127

واژه ی «خلیفه» در قرآن 130

الف - شواهدی از آیات دسته یکم 130

ب - نمونه ای از آیات دسته دوم 133

کاربرد واژه خلیفه در روایات 139

ویژگی های حدیث اثنا عشر و خلفا 144

واژه یابی خلیفه و خلافت در لغت 147

خلیفه و خلافت در اصطلاح متکلمان 149

نسبت بین واژگان «امامت» و «خلافت» 155

نگاهی بر آنچه گذشت 157

تعریف خلافت با رویکرد الاهی 159

نگاهی تطبیقی میان مفهوم و مصداق خلیفه نزد شیعه و سنی 162

الف - مصادیق خلفای اثناعشر در اندیشه شیعی 163

نگرشی بر دلایل شیعه بر این مدعا 165

1 - آیات 166

2 - روایات 167

ب - مصداق شناسی خلفای اثنی عشر نزد اهل سنت 174

نقدی بر اندیشه مصداق انگاری اهل سنت 178

جایگاه اطاعت از خلفا نزد اهل سنت 182

روایات معارض 185

تحلیلی بر آنچه گذشت 187

بازخوانی تحول تاریخی مفهوم خلافت در عرف سیاسی و اعتقادی مسلمانان 188

تحول مفهوم خلافت در حیات تاریخی تشیع 189

پیدایش اعتقاد به مفهوم و مصداق خلفای اثنا عشر 194

تحول تاریخی مفهوم خلافت در نزد اهل سنت 200

بررسی نقش عناصر فرهنگی و سیاسی در تحول مفهوم خلافت 211

فصل سوم واژگان ولی و ولایت 217

ولی و ولایت و مولا در قرآن 220

مفهوم ولی در آیه ولایت 224

مصداق شناسی 227

وجه دلالت آیه ولایت بر ولایت علی 229

ولی و ولایت در روایات 230

معنا شناسی ولی و ولایت در لغت 233

مفهوم و مصداق ولی و ولایت در اندیشه اسلامی 236

ولی و ولایت در اندیشه اهل سنت 237

مفهوم و مصداق ولی و ولایت در اندیشه امامیه 243

بازخوانی تفاوت دو اندیشه 251

رهیافتی بر مفهوم و مصداق ولی و ولایت در روایات 253

منشا شناسی مشروعیت ولایت ولی در روایات 260

واژه مولا 262

فصل چهارم واژگان وصی و وصایت 271

کاربرد مفهومی و مصداقی وصی و وصایت در قرآن 274

دسته یکم: وصیت در امور مالی 274

دسته دوم - وصیت در امور اخلاقی و رفتار با دیگران 275

دسته سوم - توصیه به دین و محافظت از آن 277

مفهوم وصی و وصایت در روایات 282

جایگاه تشریعی وصایت در روایات 283

واژگان وصی و وصایت در لغت 286

مفهوم شناسی وصی و وصایت در اصطلاح 288

وصی و وصایت در اندیشه اهل سنت 290

دلیل انکار وصیت پیامبر9 نزد اهل سنت 293

1 - رضایت علی به خلافت دیگران 293

رهیافتی بر بی پایگی این ادعا 295

2 - روایت عایشه 299

3 - آخرین گفتار عمر 300

بررسی نا سازگاری ها 303

الف - روایات تعارض گونه عایشه 303

ب - روایات معارض دیگر 308

نگاهی بر آنچه گذشت 312

ضرورت وصی و وصایت دراندیشه شیعی 317

مصداق شناسی وصی در اندیشه شیعی 320

خاستگاه مشروعیت وصی در اندیشه شیعی 323

الف - دلیل عقلی بر ضرورت وصایت از باب لطف 323

ب - روایات تشریع وصایت 326

مصداق شناسی وصی در روایات 329

الف - روایات وصایت بلافصل امام علی7 330

روایات وصایت بقیه اوصیا 335

رهیافتی بر جایگاه مردمی وصی و وصایت 341

فصل پنجم واژگان حجت و حجیت 345

حجت و حجیت در قرآن 348

جایگاه مفهوم و مصداق حجت در روایات 354

مفهوم حجت در لغت 360

حجت در اصطلاح 361

ضرورت حجت در اندیشه دانشمندان اسلامی 365

جایگاه ابلاغ و تفهیم حجت بر مردم 370

مصداق حجت در اندیشه دانشمندان اسلامی 374

الف - مصادیق مشترک حجت در نزد شیعه و سنی 374

ب - رهیافتی بر مصادیق اختصاصی حجت 380

مصداق حجت در اندیشه اهل سنت 380

1 - حجیت مقامی و معرفتی اصحاب 381

تبیین ادله اهل سنت بر حجیت صحابه 385

ادله حجیت صحابه در آیات قرآن 386

پی آمدهای مقام حجیت صحابه 393

1 - نقد ناپذیر بودن صحابه 393

2 - حجیت کردار و گفتار صحابه 394

بازخوانی و نقد اندیشه حجیت صحابه 395

1 - تفاوت برداشت ها و شأن نزول ها 396

2 - تفاوت ها و تعارضات با دیگر آیات قرآن 400

الف - دو چهرگان منافق 400

ب - بیمار دلان و شکاکان در دین 402

ج - اسلام آورندگان غیر مؤمن 406

د - فاسقان و بداندیشان 407

ه- - آزار دهندگان به پیامبر 410

و - رو آوران به سوی ارتداد 412

ز - خیانت پیشگان 414

ادله حجیت صحابه در روایات 417

روایت یکم: نهی از دشمنی با اصحاب 418

روایت دوم: نهی از توهین به اصحاب 419

روایت سوم: اصحاب، ستارگان هدایت 420

روایت چهارم: جلوگیری اصحاب از فساد در دین 421

روایت پنجم: برتر بودن امت زمان پیامبر 421

بازاندیشی سند ودلالت این روایات 423

گفتار یکم - سند روایات 424

گفتار دوم: دلالت احادیث حجیت صحابه 430

گفتار سوم:روایات معارض 435

گفتار چهارم: تعارض با سیره صحابه 438

مبنای حجیت سلاطین و پادشاهان در اندیشه اهل سنت 443

تحلیل و نقدی بر این نظریه 449

مصداق شناسی حجت در اندیشه شیعی 455

مصداق شناسی حجت در روایات 458

حجت های پیوسته 463

فصل ششم واژگان وارث و وراثت 469

وارث و وراثت در قرآن کریم 472

ضرورت وراثت نبی در روایات 477

وارث و وراثت در لغت 481

وارث و وراثت در اصطلاح 482

مصداق شناسی وارث رسول اکرم صلی الله علیه و آله در روایات 486

خاستگاه مشروعیت وراثت نبوت 495

وراثت امام علی7 پس از پیامبر در اندیشه اسلامی 499

ماهیت شناسی میراث پیامبر 507

1 - آثار انبیای پیشین 508

2 - آثار و یادگاری های رسول اکرم صلی الله علیه و آله نزد ائمه: 511

فلسفه مواریث انبیا 515

فصل هفتم واژگان امیر و امارت 519

مفهوم شناسی امیر و امارت 522

مفهوم لغوی 523

امیر و امارت در اصطلاح 525

امیر و امارت در روایات رسول اکرم صلی الله علیه و آله 528

مصداق شناسی امیر مؤمنان در روایات 529

نگاهی به پیوست های آنچه گذشت 535

الف - امیرالمؤمنین لقب اختصاصی امام علی7 535

ب - پیوستگی میان امارت و رسالت 538

مبنا شناسی مشروعیت امارت امیر 541

الف - مبنای مشروعیت امارت امیر در نگاه اهل سنت 541

ب - مبنای مشروعیت امارت امیر در اندیشه شیعی 544

مشروعیت امارت امیرالمؤمنین در روایات 547

خبر از امیران ستم پیشه و گمراه گر 550

نگاهی به جریان امارت پس از رسول خدا9 555

رهیافتی بر کاربرد واژگان امیرالمؤمنین در عصر خلفا 561

احتجاج علی7 و یارانش با واژگان امیرالمؤمنین 566

فصل هشتم واژگان وزیر و وزارت 573

مفهوم وزیر و وزارت در لغت 576

مفهوم اصطلاحی واژگان وزیر و وزرات 579

وزیر و وزارت در قرآن 582

رهیافتی بر اهداف کاربردی وزارت هارون 586

پیوستگی میان وزارت علی7 و هارون 589

نگاهی به پیوند ها و اشتراکات وزارت علی7 و هارون 592

الف - اشتراک در مبانی انتخاب و مشروعیت الاهی 593

ب - اشتراک در اهداف اجرایی 598

پیشینه شناسی اعلام وزارت علی در روایات 604

اندیشه اثباتی و انکاری دانشمندان اسلامی در تداوم وزارت علی7 612

الف - انکار تداوم و بقای وزارت علی7 612

ب- اثبات تداوم وزارت امیرالمؤمنین7 616

1- روایات تداوم وزارت 616

2- تداوم وزارت علی در اندیشه دانشمندان شیعی 620

مفهوم وزیر و وزارت در سقیفه 624

تحریف در روایات وزارت 626

احتجاج امیرالمؤمنین7 و یارانش به روایات وزارت 629

فصل نه-م نگاهی به جریان خانه نشینی امیرالمؤمنین7 و شکیبایی آن حضرت 635

تصویری از رخداد انحراف از خلافت امیرالمؤمنین7 639

نشست اعتراض آمیز علی7 و خشونت حکومتیان 643

بهانه های مخالفان در کنار گذاشتن علی7 647

الف - جوان بودن 647

ب - ریاست طلبی 650

ج - شوخ طبعی 651

ارزیابی افکارعمومی نسبت به امیر المؤمنین7 652

الف - طرفداران علی7 653

ب - بی تفاوت ها 658

ج - دشمنان دیرینه علی7 659

علل دشمنی با علی7 664

1 - حسادت به رسول اکرم صلی الله علیه و آله 665

2 - کینه و حسادت به شخص امیرالمؤمنین7 667

موضع شکیبانه علی7 در برابر دشمنان 668

علل سکوت علی7 672

1 - سفارش پیامبر9 672

2 - مصلحت اسلام 675

3 - حفظ جان خود و یاران 678

فریادهای خاموش 679

منابع 683

ص: 14

ویژگی های منحصر به فردی است که در فرصتی مناسب باید به زیبایی به آن پرداخت.

بزرگ ترین و گسترده ترین موضوع اختلافی در جهان اسلام، مسئله جانشینی رسول خدا| و امامت و ولایت است. عنصر اساسی و سرچشمه همه اختلافات از نظر فقهی، عقیدتی، کلامی، سیاسی، اجتماعی و... - که باعث مشاجرات، مجادلات و حتی مبارزات گردیده است - عدم شناخت حقیقی و واقعی رکن رکین امامت است.

اثبات و تبیین زوایای گوناگون این مهم، با دلایل روشن و مستند و مستدل، وظیفه ای سترگ و عظیم برعهدۀ اندیشمندان مسلمان به ویژه علمای دین است.

مسلمانان در مورد امام شناسی به سه طریق ره پیموده اند:

اوّل: با درک این مهم که معرفت حقیقی نسبت به ساحت مقدس امام× از ضروریات و مبانی اعتقادی اسلام است، به حقانیت و عظمت امام× از طریق صحیح واقف گشته، مقامات باطنی امام× را درک نموده اند و به رهبری و هدایت امام× در تمامی اعصار اعتقاد دارند. این گروه امام را برترین ابناء جنس بشر دانسته و او را واسطه فیض بین خالق و مخلوق و مصداق اکمل «خلیفة الله فی الأرض» می دانند. جزاهم الله عن الاسلام اجراً!

دوّم: گروهی در اوصاف امام زیاده روی کرده، راه افراط پیموده اند، شأن بشری ائمه^ را فراموش کرده و گرفتار غلوّ شده اند. در نتیجه مقام امام× را تا حدّ الوهیت بالا برده اند. مکتب تشیع این دسته را خارج از اسلام و از آنان بی زاری و برائت می جوید. لعنة الله علیهم!

سوم: برخی نیز در شناخت حقیقی و کامل امام کوتاهی کرده و مقام آنان را تنزّل داده اند؛ نسبت به آیات قرآن و احادیث پیامبر| در این رابطه، اجتهاد در مقابل نصّ می نمایند. به مقام والا و الاهی امام اعتنایی نکرده، با مقدم داشتن مفضول بر افضل، از ولایت خدا و رسول| و جانشینان واقعی آن حضرت دور مانده اند. به شهر علم پیامبر| از دری به غیر از درب واقعی وارد شده و پس از فتنه بزرگ (انجمن شوم سقیفه) از اسلام راستین فاصله گرفتند. هَدیهُم الله ان شاء الله!

در این میان دیدگاه و مبانی اعتقادی تشیع در باب امام شناسی برگرفته از آیات هدایتگر قرآن کریم و احادیث نورانی ائمه معصوم^ است. وجود ادلۀ عقلی و نقلی فراوان، ضرورت تمسّک به امامت را به عنوان اصلی مسلّم از اصول اعتقادی اسلام قرار داده است. هر انسان منصف و آزاده ای با اندکی تأمل و تدبّر در معارف صحیح اسلام به واقعیت این مهم پی خواهد برد.

همه ادیان الهی آموزندۀ توحید، نبوت، عدل و معاد بوده اند، اما ویژگی مهم و منحصر به فرد مکتب اسلام، استمرارِ حرکت انبیاء توسط امامت و از طریق اهل بیت پیامبر اعظم| است تا آنجا که برخی گفته اند: مشروعیت خاتمیت حضرت رسول اعظم| به امامت و ولایت منصوب از طرف خداوند متعال است.

امام شناسی شیعیان برخوردار از اطلاعات وسیع، خِردورزی،

ص: 16

رعایت اعتدال، مبانی قوی، مستدل، مستند و ملاک شرعی برگرفته از آیات قرآن و سنّت صحیح و بی انحراف پیامبر اعظم| است.

در مقابل دیدگاه تشیع، مسلمان نمایانی هستند که فریفته کرشمۀ لذت فانی دنیا گردیده، وجود امام را مانع تحصیل مال و منال و حشمت و جلال جاهلی خود می دیدند؛ این دسته با عمل به منهیات، ارتکاب محرمات، ظاهرسازی و عوام فریبی، افکار مسلمانان را منحرف کردند و حقوق مسلّم اهل بیت^ را غصب نمودند. با این غصب، اصول اعتقادی و اصالت اسلام ناب محمدی| گرفتار انحراف، اکمال دین و اتمام نعمت جریحه دار، استمرار رسالت نبوی در امامت و ولایت حقیقی دچار وقفه شده و صدمات بزرگ و جبران ناپذیری به اسلام وارد گردید. انکار امامت به اندازه ای قبیح است که پیامبر اعظم| فرمودند:

«یا علیّ مَن أنکر إمامتک فقد أنکر نبوّتی»(1):

یا علی! کسی که امامت تو را انکار کند به تحقیق پیامبری مرا انکار کرده است.

در همان صدر اسلام به دلیل نداشتن امام شناسی قوی، پس از رحلت شهادت گونه پیامبر اعظم| چنان ظلم فاحشی بر امام مسلمین و خلیفه بلافصل رسول الله| - حضرت علی× - روا داشتند که آن حضرت از شدت غم و اندوه فرمودند:

«صبرتُ وفی العین قَذی وفی الحلقِ شَجی»(2): صبر کردم در حالی که خار در چشم و استخوان در گلو داشتم.

غفلت از امام شناسی، مصائب و فجایعی را برای جهان اسلام به دنبال داشته است. برخی از اسفناک ترین نتایج غفلت و نداشتن امام شناسی مسلمین عبارتند از:

بی اعتنایی و عمل نکردن به آیات امامت و ولایت در قرآن کریم، نافرمانی و سرپیچی از التزام به احادیث، سیره و کلام پیامبر اعظم| به ویژه در امر خلافت ایشان، هتک حرمت به اهل بیت پیامبر اسلام^، ظلم و ستم به مقام مقدس حضرت فاطمۀ زهرا÷، محروم نمودن جامعه از رکن الاهی امامت؛ محروم نمودن مسلمین از عدالت و هدایت علوی؛ ایجاد اختلاف و تفرقه بین مسلمین؛ و... .

بنابراین، پژوهش و مطالعه علمی و مستند، بازشناسی،

ص: 17

بازگویی و بیان ابعاد متعدد امام شناسی ضرورتی انکارناپذیر است. کشف حقایق و درک عظمت و آثار وجودی امام، نیازمند تحقیقات عمیق، دقیق، گسترده و فراگیر، همراه با همت بلند، تلاش مستمر و اطلاع کامل از تاریخ و معارف صحیح اسلام است.

با وجود هزاران کتاب کوچک و بزرگ، قدیم و جدید، هنوز جامعه مسلمین از امام شناسیِ لازم برخوردار نبوده و برخی غبارها زدوده نشده است.

شیعه با افتخار از دانشمندان و محققان تمامی فرقه های اسلامی دعوت می نماید تا به اقتضای عقل و منطق، حق گرایی و روشن اندیشی، از تعصب جاهلانه و تشکیک بی پایه دست بردارند، و با تحقیقات گسترده و استوار به همراه براهین قاطع، دلایل واضح و محکم ترین مستندات نسبت به عظمت امام فروتنی نشان دهند. در نتیجه، ضروری است هر مسلمان مؤمنی در پاسخ به شبهات و ابهامات مربوط به امام شناسی آگاهی کامل داشته باشد تا بتوانیم نسبت به درّ غلطان وجود مقدس و جهان شمول امام× به صورت جامع الاطراف و واقع بینانه، شناخت صحیح و کاملی پیدا نموده و تصویر واقعی و زیبایی از امامت و ولایت الاهی به جهانیان عرضه نماییم.

کتاب بازخوانی تحوّلات اعتقادی امامت که توسط مجمع جهانی شیعه شناسی به زیور طبع آراسته و به جامعۀ اسلامی عرضه می گردد، دارای ویژگی های نیکو و پسندیده ای است که به اختصار اشاره می نماییم:

تبیین دقیق موضوع، ابتکار در تدوین و اسلوب تألیف، تبیین تفاوت ها و اشتراک ها در درک و فهم موضوع امامت، تطبیق دو روش اعتقادی و تاریخی، دوری از تعصّب و پیش داوری، بیان پیشینه های تاریخی، بیان ساده و روان با اسلوب آموزشی و فرهنگی، استفاده از کثرت منابع اعم از قدیم و جدید، بررسی واژه های مرتبط و معادل امامت و ولایت و... .

باشد که با رعایت اصول و ملاک های صحیح نویسندگی، روز به روز شاهد خلق چنین آثار علمی پژوهشی روشمند و مستدل باشیم. ان شاء الله

در راستای انجام این وظیفۀ بزرگ اسلامی، استاد معظم، اندیشمند محقق، پژوهش گر مدقّق، حضرت حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای دکتر حاج شیخ حیدر مظفری ورسی از اعضاء هیأت علمی مجمع جهانی شیعه شناسی، با قلم عالمانۀ خویش پژوهشی وزین و ارزشمند را دربارۀ این موضوعِ بسیار مهم، به گونه ای به رشتۀ تحریر درآورده است که دارای تمام ویژگی های فوق الذکر است.

مطالعه این کتاب گران سنگ دارای ارزش و اهمیت فراوانی در راستای ارتقاء سطح علمی و تخصصی امام شناسی در جامعۀ اسلامی است. خداوند این زحمت زیاد و تلاش مستمر را از مؤلف عالیقدر به عنوان عبادت قبول نماید. ان شاء الله

کثر الله امثالهم، جزاه الله عن الإسلام اجراً، ادام الله ظله ودامت افاضاته

والسّلام علیکم وعلی جمیع اخواننا المؤمنین بولایة علیّ بن أبی طالب× فی اقطار العالم ورحمة الله وبرکاته

مسئول مجمع جهانی شیعه شناسی

انصاری بویراحمدی

ص: 18

جانب خداوند انتخاب شوند.

سرانجام این رویارویی ها در ماجرای امامت، این شد که مسلمانان از همان ابتدا با اختلاف در مصداق و دیگر شرایط امامت و رهبری در دوجهت و اندیشه متفاوت قرار گرفتند که پس از آن عالمان و دانشمندان اسلامی هر کدام با گرایش های مذهبی خاص و با رویکردهای گوناگون فقهی، کلامی، تفسیری، روایی، عرفانی و تاریخی نسبت به پدیده ی امامت و حقیقت آن، تحقیقات ارزشمند و نقدهای عالمانه ای نسبت به همدیگر ارائه نمودند.

اثر حاضر که حاصل تلاش ها و تجربیات علمی و آموزشی نگارنده در بنیاد فرهنگی امامت (تحت اشراف حضرت آیت الله سید علی میلانی) و نیز بنیاد فرهنگی جعفری است با روش میان رشته ای به مفردات الفاظ و واژگانی چون امام، خلیفه، ولی، وصی، وارث، حجت، امیر و وزیر و کاربردهای قرآنی، روایی، لغوی، اصطلاحی و تاریخی آنان که در حقیقت زیر ساخت های بحث امامت می باشد پرداخته است و به دور از هر گونه تعصب مذهبی و پیش داوری های جانب دارانه برخی شواهد و قراین مستند و علمی در شناخت مصداق واقعی امام و خلیفه پس از رسول خدا9 ارائه شده است.

ص: 20

ص: 22

واقعیت این است که از جهت علمی و عملی، قرآن کریم در کاربرد واژگان و پیام رسانی ، اطمینان آور و مورد توجه تمام دانشمندان اسلامی از هر صنف است که هر کدام سعی می کنند در بیان افکار و اندیشه خود با استناد به قرآن ادعای خود را به اثبات رسانند.

از طرف دیگر در داوری ها و رد یا پذیرش ادعای دیگران همواره قرآن را ملاک برتر قرار داده و به آن استناد می جویند که در این میان مسئله امامت و امام شناسی نیز در قرآن مورد توجه ویژه قرار گرفته است و در طول تاریخ اسلام دانشمندان اسلامی از هر فرقه و مذهبی سعی داشته اند با استناد به قرآن حقانیت مذهب خود را اثبات نمایند که پی جویی تمام مسائل امامت در قرآن و استدلال های آن از موضوع این نوشتار خارج بوده و آنچه متناسب با موضوع و هدف این نوشتار است، تنها جست و جوی واژه «امام» و مفهوم آن است. در این زمینه از بررسی آیات قرآن کریم به دست می آید که واژه امام (مفرد) و ائمه (جمع) دوازده بار در قرآن کریم به کار رفته است و از جهت مفهومی غالبا به همان معنای لغوی پیشوا استعمال شده است که می توان این آیات را به شش وجه تقسیم نمود:

ص: 23

وجه یکم - پنج آیه به معنای پیشوایان هدایت گر و اصلاح گران الاهی به ترتیب زیر آمده است:

«وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ ازْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ اعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ امَامًا»((1))

و کسانی که می گویند پروردگارا از همسران و فرزندان مان مایه روشنی چشم ما قرار ده و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان.

«وَاذِ ابْتَلَی ابْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَاتَمَّهُنَّ قَالَ انِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ امَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ لا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»((2))

(به خاطر آورید) «هنگامی که خداوند ابراهیم را با وسایل گوناگونی ازمود و او به خوبی از عهده این ازمایش ها بر آمد خداوند به او فرمود: من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم ابراهیم عرض کرد از دودمان من نیز امامی قرار بده خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی رسد» «یعنی تنها فرزندان معصوم تو شایسته این مقامند».

و در آیه 72 سوره انبیا می فرماید اسحاق و یعقوب را مردمانی صالح قرار دادیم پس از آن می فرماید:

«وَجَعَلْنَاهُمْ ائِمَّةً یَهْدُونَ بِامْرِنَا وَاوْحَیْنَا الَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ»((3))

و آنان را پیشوایان قرار دادیم که

ص: 24

به فرمان ما (مردم را) هدایت می کردند و انجام کارهای نیک را به آنان وحی کردیم.

و در سوره سجده می فرماید:

«وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ ائِمَّةً یَهْدُونَ بِامْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِایَاتِنَا یُوقِنُونَ»((1))

از آنان پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت می کردند چون شکیبایی می نمودند و به آیات ما یقین داشتند.

«وَنُرِیدُ ان نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الارْضِ وَنَجْعَلَهُمْ ائِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ»((2))

«ما می خواستیم بر مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوا و وارثان روی زمین قرار دهیم.»

ص: 25

وجه دوم - دو آیه به معنای امامان و پیشوایان ضلالت و گمراه کننده آمده است:

درباره فرعونیان گوید:

«وَجَعَلْنَاهُمْ ائِمَّةً یَدْعُونَ الَی النَّارِ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ لا یُنْصَرُونَ»((1))

«و آنان (فرعونیان) را پیشوایانی قرار دادیم که به آتش دوزخ دعوت می کنند و روز رستاخیز یادی نخواهند شد.»

«وَانْ نَکَثُوا ایْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقَاتِلُوا ائِمَّةَ الْکُفْرِ انَّهُمْ لا ایْمَانَ لَهُمْ»((2))

اگر پیمان خود را پس از عهد خود بشکنند و آیین شما را مورد طعن قرار دهند با پیشوایان پیکار کنید چرا که آنان پیمانی ندارند.

وجه سوم - یک مورد به معنای جامع میان پیشوایان هدایت و ضلالت به کار رفته است:

«یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ انَاسٍ بِامَامِهِمْ»((3))

(به یاد آورید) روزی را که هر گروهی را با پیشوایشان می خوانیم.

ص: 26

وجه چهارم - دو آیه درباره تورات کتاب آسمانی حضرت موسی استعمال شده است:

«وَمِنْ قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی امَامًا وَرَحْمَةً وَهَذَا کِتَابٌ مُصَدِّقٌ لِسَانًا عَرَبِیًّا لِیُنْذِرَ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَبُشْرَی لِلْمُحْسِنِینَ»((1))

«پیش از آن کتاب موسی که پیشوا و رحمت بود و این کتاب هماهنگ با نشانه های تورات است در حالی که به زبان عربی فصیح و گویا است تا ظالمان را بیم دهد و برای نیکوکاران بشارتی باشد.»

«افَمَنْ کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی امَامًا وَرَحْمَةً»((2))

آیا آن کسی که دلیل آشکاری از پروردگار خویش دارد و به دنبال شاهدی از سوی او می باشد و پیش از آن کتاب که پیشوا و رحمت بود.

وجه پنجم - یک آیه به معنای طریق و راه روشن به کار رفته است:

«فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَانَّهُمَا لَبِامَامٍ مُبِینٍ»((3))

آنها را نیز به کیفر رسانیدیم و این هر دو شهر «اصحاب ایکه و قوم لوط» برای اهل اعتبار راهی روشن و آشکار است.

ص: 27

وجه ششم - یک آیه به معنای لوح محفوظ آمده است:

«وَنَکْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَ آثارهُمْ وَکُلَّ شَیْءٍ احْصَیْنَاهُ فِی امَامٍ مُبِینٍ»((1))

و آنچه را که از پیش فرستاده اند و تمام آثار آنان را می نویسیم و همه چیز را در کتاب آشکار کننده بر شمردیم.((2))

از آیاتی که نگارش یافت، مفاهیم و گزینه های ذیل در رابطه با امامت به دست می آید:

الف - در بیشتر این آیات امام و ائمه به همان معنای پیشوا آمده است که حتی در موردی که سخن از کتاب آسمانی حضرت موسی در میان بود نیز همان جنبه هدایت گری آن که کار پیشوایان است در قالب بشارت و انذار مطرح شده بود چنانکه خداوند یکی از شئون قرآن را نیز همان هدایت گری معرفی نموده است:

«انَّ هَذَا الْقرآن یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ اقْوَمُ وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ»((3))

این قرآن به راهی که استوارترین راههاست هدایت می کند و به مؤمنانی که اعمال صالح انجام میدهند بشارت می دهد.

بنابراین کتاب آسمانی، پیشوایان و هدایت گرانی از جانب خداوند هستند.

ب - هم چنین از این آیات به دست آمد که در هر جامعه ای وجود امام و پیشوا ضرورت دارد اما در نهایت آن پیشوایان طبق آیات دسته یکم و

ص: 28

دوم یا امامان هدایت هستند یا پیشوایان ضلالت و گمراهی.

ج - نیز از این آیات به دست آمد که امامان هدایت و ضلالت هر کدام ویژگی های خاصی دارند مانند اینکه امام هدایت گر دارای مقام جعلی و تأیید شده از جانب خداوند است؛ زیرا در آیات دسته یکم واژگان «و جعلنا للمتقین اماما» (فرقان /74) و جمله «انی جاعلک لناس اماما» (بقره/124) و جمله و «جعلناهم ائمة» (انبیا/73) «و جعلنا منهم ائمة» (سجده/24) و نیز «نجعلهم ائمة» (قصص/5) با صراحت گویای این است که امامان و پیشوایان هدایت گر از جانب خداوند انتخاب شده اند و مقام امامت را با جعل الاهی به دست آورده اند و پس از آن نیز با جمله و «اوحینا الیهم فعل الخیرات» (انبیا/73) همواره با عنایت و راهنمایی الاهی به هدایت گری راستین خود ادامه می دهند.

اما در برابر امامان هدایت گر، امامان گمراه و ضلالت پیشه قرار دارند که آنان هیچ گونه تأیید و احترام از جانب خداوند ندارند و از مشخصات آنان «نکثو ایمانهم» (توبه/5) پیمان شکنی و «یدعون الی النار» (قصص/41) دعوت به سوی آتش و خواری و دور بودن از نصرت و یاری خداوند است.

سرانجام اینکه، مفاهیم به دست آمده از واژه «امام» در این آیات می تواند راهکار خوبی باشد برای مسلمانان تا در مسیر امامت پژوهی و انتخاب امام پس از رسول خدا9، میان امامان حق گرا و باطل را تشخیص دهند و در دام پیشوایان دروغین و فرعونیان قرار نگیرند و سعی کنند با اندیشه ای حق جویانه و بدون هیچ تعصب و غرض ورزی، امامان هدایت شده و مورد تأیید الاهی را

ص: 29

سرمشق و پیشوای خود قرار دهند؛ زیرا حرکت به دنبال آنان است که سبب نجات رهروان می گردد. فخررازی در این زمینه می نگارد «کسی که به مقام هدایت نائل می گردد، هدایت او به امر خداست».((1))

خدا است.»

در این حدیث با واژه «ائمه» که جمع امام است به طور مطلق، امر به اطاعت امامان و پیشوایان نموده و مردم را از مخالفت آنان برحذر داشته است و این نکته اساسی نیز مطرح شده است که پیوستگی گسست ناپذیری میان اطاعت خداوند و اطاعت امام است.

در این زمینه احادیث فراوانی در منابع شیعه و سنی، معروف به احادیث اثنی عشر، نقل شده است که در بعضی از آنان واژه «خلیفه»، در بعضی واژه «امیر» (این دو دسته در بخشی جداگانه بررسی خواهد شد) و در بعضی واژه «ائمه» آمده است که به تناسب بحث واژه «امام»، به شواهدی اشاره می شود.

در حدیثی از رسول خدا9 نقل شده است:

«الائمة من بعدی اثنا عشر کلهم من قریش»((1))

امامان بعد از من دوازده نفرند که همه شأن از قریش هستند.

ابوسعید خدری نیز از رسول خدا9 نقل نموده است که آن حضرت فرمود:

الائمة من بعدی اثنی عشر((2))

پیشوایان بعد از من دوازده نفرند.

ص: 31

و هم چنین آن حضرت فرمود:

«الائمة من بعدی اثنی عشر عدد شهور الحول»((1))

پیشوایان بعد از من دوازده نفرند که به تعداد ماه های سال هستند.

و هم چنین از ابوذر نقل شده است که از رسول خدا9 سؤال نمودم:

«کم الائمة من بعدک قال عدد نقباء بنی اسرائیل»((2))

تعداد پیشوایان بعد از شما چند نفرند؟ «حضرت فرمود به اندازده نقبای بنی اسرائیل که آنان دوازده نفر بودند.»

و هم چنین از جابر بن عبدلله انصاری نقل شده است:

قلت یا رسول الله و ما عدة الائمه فقال «یا جابر سئلتنی رحمک الله عن الاسلام باجمعه عدتهم عدة الشهور عند الله و هی عند الله اثنا عشر شهرا»((3))

ای فرستاده خدا! تعداد پیشوایان چند نفرند؟ حضرت فرمود: ای جابر! خدا تو را رحمت کند، از من درباره تمام اسلام سؤال نمودی. تعداد ائمه به تعداد ماههای سال نزد خداوند است و تعداد ماهها نزد خداوند دوازده ماه است.

ص: 32

سرانجام اینکه این گونه روایات از رسول خدا9 در منابع فراوان وارد شده است که سید بن طاووس تعداد روایات ائمه اثنا عشر را تا چهل حدیث ذکر نموده است.((1)) و روایاتی که در اینجا ذکر شد برای اثبات این مطلب بود که واژه «امام» و «ائمه» در زمان رسول خدا9 کاربرد فراوان داشته است. گرچه در روایاتی که ذکر شد نام ائمه دوازده گانه به میان نیامده است، ولی در برابر آنان روایات فراوان دیگری از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که نام های امامان دوازده گانه تصریح شده است که این روایات را در پایان فصل خواهیم آورد.

نکته دیگر: در برخی روایات آمده بود که امامان از قریش هستند و دیگر توضیح نیامده بود که مراد کدام طائفه از قریش است؛ ولی در همین رابطه روایتی از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است که تفسیرگر واژه «قریش» در آن احادیث است. حضرت می فرماید:

«ان الائمة من قریش غرسوا فی هذا البطن من هاشم لا تصلح علی سواهم و لا تصلح الولاة من غیر هم»((2))

امامان از قریش اند که از طریق بنی هاشم در قریش به وجود آمده اند امامت در شأن غیر آنان نیست و والیان از غیر آنان نمی شوند.

ص: 33

هم چنین حدیث دیگری که درباره امام شناسی در منابع شیعه و سنی نقل شده است، حدیث معروفی است از رسول اکرم صلی الله علیه و آله که آن حضرت دوری گزیدن از امام و نشناختن امام را مساوی با مرگ جاهلی دانسته است. این روایات با تعابیر مختلف نقل شده است که در حقیقت سرانجام و سرنوشت مخالفان و منکران امامت را معرفی نمودهاند.

در حدیثی از پیامبر9 نقل شده است:

من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیَة((1))

«کسی که بمیرد و امام زمانش را نشناخته باشد با مرگ جاهلی از دنیا رفته است.»

در مسند احمد بن حنبل به نقل از پیامبر9 آمده است:

«من مات بغیر امام مات میتة جاهلیة»((2))

کسی که بدون شناخت امام بمیرد در حقیقت با مرگ جاهلی از دنیا رفته است.

هم چنین از آن حضرت نقل شده است:

من مات و لا امام له مات میتة جاهلیة؛((3))

کسی که بمیرد در حالی که عقیده به امامی نداشته باشد با مرگ جاهلی از دنیا رفته است.

ص: 34

ابن ابی الحدید این حدیث را از عبدالله فرزند عمر نقل نموده و به جریانی اشاره می کند که عبدالله شبانه به در خانه حجاج بن یوسف ثقفی حاضر شد و خواست برای خلافت عبدالملک با وی بیعت کند و از جانب حجاج تحقیر شد؛ زیرا حجاج به جای دست، پای خود را از رختخواب به سوی عبدالله دراز نمود و گفت دست خود را به پای من متصل کن.((1))

و در منابع شیعی نیز این حدیث فراوان نقل شده است که از جمله علامه مجلسی این حدیث را با چهل سند از منابع اختصاصی شیعه نقل نموده است.((2))

کلینی نیز در «اصول کافی» در باب جداگانه ای این روایات را نقل نموده که از جمله آنان حدیث فضیل بن یسار است که گوید روزی امام صادق علیه السلام به ما فرمود:

«قال رسول الله من مات و لیس له امام فمیتته میتة جاهلیة فقلت قال ذالک رسول الله فقال ای و الله قد قال»((3))

رسول خدا9 فرمود هر که بمیرد و امام را نشناسد، با مرگ جاهلی مرده است. من گفتم: رسول خدا9 این را گفته است؟ حضرت فرمود: آری به خدا.

ص: 35

سرانجام اینکه بر اساس روایات یاد شده، انکار امامت سبب مرگ جاهلانه می شود و از این روایات و نیز مجموع روایاتی که پیش از این ذکر شد، میتوان به این نتیجه دست یافت که واژگان «امام» و «ائمه» در زمان رسول خدا9 کاربرد داشته و از متن بسیاری از این روایت ها می توان استنباط نمود که منظور آن حضرت از «امام»، معنای رهبری و پیشوایی بعد از ایشان بوده است و این معنا برای مخاطبان و امت اسلامی در آن روزگار روشن بوده است؛ زیرا در هیچ یک از این روایات نیامده است که اصحاب از معنای امام پرسش نموده باشند بلکه طبق برخی روایات که ذکر شد تنها از تعداد پیشوایان سؤال شده که آن حضرت جواب داده است و این بدان معناست که معنای امام نزد اصحاب روشن بوده است. ما در اینجا به ذکر همین مقدار از روایات در کاربرد واژگان «امام» و «ائمه» بسنده می کنیم.

استناد به آیات قرآن نقل شده است که:

«ان الائمه فی کتاب الله امامان قال الله تعالی و جعلنا هم ائمه یهدون بامرنا((1)) لا بامر الناس یقدمون امر الله قبل امرهم و حکم الله قبل حکمهم - قال و جعلنا هم ائمة یدعون الی النار((2))یقدمون امرهم قبل امر الله و حکمهم قبل حکم الله و یاخذون باهوائهم خلاف ما فی کتاب الله عز و جل»((3))

پیشوایان در کتاب خدا دو گونه اند: 1- خداوند می فرماید آنان را پیشوا قرار دادیم که به فرمان ما هدایت کردند نه به خواهش های مردم؛ و به فرمان الاهی پیش از فرمان خود اقدام می کردند و حکم خدا را پیش از حکم خود اجرا می کردند 2- آنان را پیشوایان قرار دادیم که به آتش دوزخ دعوت می کنند و آنان به فرمان خود پیش از فرمان خدا اقدام می کنند و نیز خواهش خود را پیش از حکم خدا اجرا نموده، به خواهش های نفسانی خود بر خلاف دستور خدا عمل می کنند.

ص: 37

درباره آثار عملی پیروی از این دو پیشوا از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است:

سمعت رسول الله یقول قال الله تبارک و تعالی لا عذ بن کل رعیة دانت بطاعة امام لیس منی و ان کانت الرعیة فی نفسها غیر برة و لا رحمن کل رعیة دانت بامام عادل منی و ان کانت الرعیة فی نفسها غیر برة و لا تقیة((1))

شنیدم از رسول خدا9 که می فرمود: خدای تعالی می فرماید هر رعیتی که نزدیک شود به امامی که از جانب من نیست بطور مسلم او را عذاب می کنم اگر چه آن رعیت نیکوکار باشد و هر رعیتی که نزدیک شود به امامی که از جانب من است بطور مسلم او را رحم کنم اگر چه به خودی خود نیکوکار نباشد.

در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که رسول خدا9 درباره پیشوایان بر حق و پیشوایان ستمگر فرمودند:

«سیکون من بعدی ائمة علی الناس من الله من اهلبیتی یقومون فی الناس فیکذبون و یظلمهم ائمة الکفر و الضلالُ اشیاعهم»((2))

پیشوایان از خاندانم از جانب خداوند برای مردم گماشته می شوند و آنان در میان مردم قیام می کنند و

ص: 38

مردم آنان را تکذیب می کنند و پیشوایان کفر و ضلالت و پیروانشان به آنان ستم می کنند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در نامه ای به محمد بن ابی بکر به امامان هدایت گر و امامان ستمگر اشاره نموده می فرماید:

«فانه لا سواء امام الهدی و امام الردی و ولیّ النبی و وعدو النبی»((1))

پس پیشوای هدایت گر و گمراه گر هیچ گاه یکسان نخواهند بود چنانچه دوستان پیامبر9 و دشمنانش برابر نیستند.

و هم چنین در لغت نیز «امام» مفهوم عام دارد که شامل پیشوای هدایت گر و ستمگر می شود.

در «لسان العرب» آمده است:

«الامام کل من ائتم به قوم کانو علی صراط المستقیم او کانو ضالین»((2))

امام کسی است که گروهی به او اقتدا کنند، اعم از اینکه بر راه هدایت باشند یا بر گمراهی.

ص: 39

بنابراین واژه امام از جهت کاربرد مفهومی، معنایی عام دارد که شامل امام هدایت کننده و امام گمراه کننده می شود و برای دست یابی بهتر به این مطلب کافی است که سیر تاریخی امامت بعد از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله مورد دقت قرار بگیرد؛ زیرا به خوبی روشن است همان گونه که در این روایات به ویژه روایت آخر پیامبر9 پیش بینی نموده بود، همواره در برابر پیشوایان و امامان که از خاندان پیامبر9 بودند کسان دیگری با در دست گرفتن قدرت اجتماعی، به آنان ستم کرده و مردم را از رهبری خدامحورانه آنان محروم نمودند و پس از آن پیدایش اندیشه های گوناگون درباره امامت سبب شد که امامت و رهبری مسلمانان تبدیل شود به حکومت های موروثی و سلطنت استبدادی که مهم ترین برنامه شان ستیزه جویی با خاندان رسالت بود و از جهت سیاسی و اجتماعی موفق شدند که خاندان پیامبر9 را به انزوا کشانیده و حتی مردم را از شنیدن سخنان و راهنمایی های پیشوایان ائمه اهل بیت محروم نمایند که این مطلب یکی از خسارت های جبران ناپذیر در تاریخ امامت است و از آنجا که در این نوشتار هدف، بررسی کاربردی و مفهومی واژگان «امام» و «امامت» است، به همین مقدار از کاربرد واژه «امام» به وسیله ی رسول اکرم صلی الله علیه و آله اکتفا و بحث تاریخی امامت را به مجال دیگر واگذار می کنیم.

ص: 40

ابن منظور در لسان العرب معتقد است که امام (جلو و مقدم) با فتح همزه و نیز امام (پیشوا) با کسر همزه از ریشه «امّ یؤمّ » به معنای قصد کردن و پیش گرفتن است و گفته می شود:

«امّ القوم و امّ بهم تقدمهم و هی الامامة و الامام کل من ائتم به قوم کانو علی صراط المستقیم او کانو ضالّین»((1))

گروهی را امامت کرد و بر آنان مقدم شد و امامت هم همین است و امام کسی است که گروهی به او اقتدا کنند اعم از اینکه بر راه هدایت باشند یا بر ضلالت و گمراهی.

و هم چنین امام به معنای قیم، و سرپرست، طریق و راه نیز آمده است.((2))

راغب در «مفردات» می نگارد:

الامام المؤتم به، انسانا کان یقتدی بقوله او فعله او کتابا او غیر ذلک محقا کان او مبطلا و جمعه الائمة((3))

امام کسی است که به او اقتدا شود، انسان باشد که به سخنان یا کردار او اقتدا کند یا کتاب باشد یا غیر آن حق باشد یا باطل و جمع آن ائمه است.

هم چنین در برخی منابع آمده است که امام با

ص: 42

کسر و امام با فتح هر دو به معنای پیشوای قوم آمده است و امام اقسام دارد:

الف - پیشوا و رئیس؛ کقولهم امام المسلمین.

ب - به معنای کتاب؛ کقوله تعالی (یوم ندعو کل اناس با مامهم.)((1))

ج - به معنای طریق واضح و روشن که به آن اقتدا شود. کقوله تعالی:

و انهما لبامام مبین؛((2))

یعنی آن دو (ابراهیم و لوط) در راهی روشن هستند.

هم چنین درباره معنای امام آمده است:

الامام من یؤتم به و لازم ان یکون جامعا للکمالات و ضابطا لصفات الالهیه حتی یهتدی به((3))

امام کسی است که به او اقتدا شود و لازم است که دارای کمالات و دربردارنده صفات الاهی باشد تا به واسطه آن دیگران هدایت شوند.

بنابراین واژه «امام» در لغت به معنای پیشوا است که دیگر افراد در کارهایشان به او اقتدا کنند و در نهایت آن امام یا هدایت شده و هدایت گر است یا اینکه در نهایت آن امام یا پیشوای هدایت شده و پیشوای ضلالت و گمراه کننده.

ائمه: این واژه در روایات و آیات قرآن کاربرد فراوان دارد و از جهت ضبط لغوی و ادبی

ص: 43

جمع به معنای پیشوایان است. در بعضی منابع آمده است: امام بر وزن صیام و قیام مصدر است و جمع آن ائمه می باشد.((1))

امامت: این واژه در قرآن نیامده است؛ اما در روایات فراوان است که برای معنا شناسی امامت یک شأن از شئون، امام است که مربوط می شود به جنبه رهبری و هدایت گری امام.

در برخی منابع درباره رابطه مفهومی میان دو واژه امام و امامت آمده است:

الامامة عهد تکونی فی نفس الامام حتی یتعلق به العهد التشریعی فاذا لم یوجد فی الذات اقتضاء الامامة لا یمکن انتخابه و جعله اماما لناس حتی یاتمو به فی اعتقاداتهم و اخلاقهم و معاشهم و معادهم((2))

امامت پیمان تکوینی است در ذات امام تا اینکه بر آن پیمان تشریعی تعلق گیرد (یعنی از جانب خداوند رسمامأمور شود به رهبری و ارشاد مردم) پس اگر در ذات امام زمینه امامت یافت نشد امکان ندارد که او را به امامت انتخاب نماید تا مردم به او در اعتقادات اخلاق، زندگی و آخرت شأن اقتدا کنند.

هم چنین در برخی منابع در این زمینه آمده است:

ان الامامة فی اللغة تساوق الهدایة و الهدایة کما یذکر اللغویین

ص: 44

لها معنیان و...؛

امامت در لغت مساوی است با هدایت و هدایت آن گونه که لغویین گفته اند دارای دو معنا است.

در ادامه گوید یکی تنها نشان دادن راه است و دیگری رساندن به هدف و معنای دوم شامل یکم نیز می شود و مراد ما دراینجا از بحث «امامت» معنای دوم است.((1))

پیشوایی در آن چیزی که باید دیگران از او فرمان برداری نمایند.((1))

2 - خواجه نصیر طوسی:

الامامة رئاسة عامة دینیة مشتملة علی ترغیب عموم الناس فی حفظ مصالحهم الدینیة و الدنیویه و زجرهم عما یضرهم بحسبها((2))

امامت زعامت همگانی دینی است که دربردارنده تشویق مردم در نگهبانی مصالح دینی و دنیایی ایشان است و نیز بازدارنده مردم از آنچه ضرر بر مصالحشان دارد.

3 - شیخ طوسی:

الامام هو الانسان الذی له الریاسة العامة فی الدین و الدنیا بالاصالة فی دار التکلیف((3))

امام انسانی است که دارای زعامت فراگیر است در دین و دنیا بالاصاله (نه نیابت) در محدوده تکلیف.

4 - فاضل مقداد:

الامامة ریاسة عامة لشخص من الاشخاص فی امور الدین و الدنیا؛((4))

امامت زعامت فراگیر است برای فردی از افراد در امور دین و دنیا.

5 - ابن میثم بحرانی:

الامام هو الانسان له الامامة و هی رئاسة عامة فی امور الدین و

ص: 47

الدنیا بالاصالة؛((1))

امامت زعامت فراگیر است برای فردی از افراد در امور دین و دنیا بالاصاله (نه نیابت).

6 - سید اسماعیل نوری طبرسی:

الامامة هی الریاسة العامة الهیه خلافة عن رسول الله فی امور الدین و الدنیا بحیث یجب اتباعه علی کافة الامة((2))

امامت زعامت فراگیر الاهی و جانشین رسول خدا9 است در امور دین و دنیا به گونه ای که پیروی از آن بر همه امت واجب است.

7 - میرزا احمد آشتیانی: ایشان هم مانند تعریف بالا امامت را به قید الاهیه تعریف نموده اند و تنها در تعریف ایشان جمله «لشخص من الاشخاص» اضافه آمده است((3)).

ص: 48

8 - سید محسن خرازی:

الامامة عند الشیعه هی الخلافة الکلیة الاهیه التی من آثارها ولایتهم التشریعیه التی منها الامارة و الخلافة الظاهریة؛((1))

امامت نزد شیعه، خلافت کلی الاهی است که از آثار آن ولایت تشریعی است که جزئی آن خلافت ظاهری است.

2- سیف الدین آمدی:

و الحق ان الامامة عبارة عن خلافه شخص من الاشخاص للرسول فی اقامة قوانین الشرع و حفظ حوزة الملة علا وجه یجب اتباعه علی کافة الامة؛((1))

حق این است که امامت عبارت است از جانشین فردی از افراد از رسول خدا9 در برپایی قوانین شرع و نگهبانی از تمامیت ملت به گونه ای که بر تمام امت پیروی از او واجب است.

3 - قاضی عضد الدین ایجی:

هی خلافة الرسول فی اقامة الدین بحیث یجب اتباعه علی کافة الامة؛((2))

امامت جانشینی پیامبر9 است در برپایی دین به گونه ای که لازم است تمام امت از او پیروی نمایند.

4 - سعد الدین تفتازانی:

هی ریاسة عامة فی امور الدین و الدنیا خلافة عن النبی؛((3))

امامت زعامت فراگیر و جانشینی پیامبر9 در امر دین و دنیا است.

5 - ابن خلدون:

ص: 50

خلافة عن صاحب الشرع فی حراسة الدین و سیاسة دنیا؛((1))

امامت جانشینی از صاحب شریعت است در نگهبانی از دین و سیاست دنیا.

نمی توان به آنان اهل حل و عقد امام گفت.((1))

ب - امامیه: آوردن این قید در نزد امامیه دو معنای متفاوت با اهل سنت دارد:

این که امام باید شخص معینی از جانب خدا و رسول باشد.

دوم این که جایز نیست که در یک زمان دو امام باشد.

4 - قید بالاصالۀ: این قید را به دلیل خارج شدن کسی که نیابت عام ازجانب امام دارد آورده است((2)) اما باید توجه داشت که بعضی متکلمان قید عامه را کافی دانسته وقید اصاله را لازم نمی دانند.

5 - قید لا نیابۀ عن الغیر هو فی دار التکلیف: این قید به دلیل دوری گزیدن از نص نبی یا امام نسبت به امامت امام بعدی است که با وجود ناصی، او در دار تکلیف به دلیل قابلیت نداشتن مکلفین ریاست ندارد.((3))

6 - قید خلافۀ او نیابۀ عن النبی: این قید برای خارج کردن نبی از تعریف امامت است.

7 - قید یجب اتباعه علی کافۀ امۀ: با این قید قاضی و مجتهد و... خارج شده است((4)).

هم چنین در این قید وظیفهی مأمومین نسبت به امام و تبعیت از امام بیان شده است.

پس از نگارش مؤلفه های جامع و مانع در این تعریف، بر این نکته تأکید می شود که آوردن

ص: 52

برخی از قید ها در تعریف از جانب برخی متکلمان شیعه و سنی مورد اشکال واقع شده است که در بخش بررسی مبانی دانشمندان شیعه و سنی بدان اشاره خواهد شد.

2 - ریاست دینی و دنیایی بر مردم: در این تعریف ها واژه ریاست عامه در امور دین و دنیای مردم بسیار شایع و تقریبا همگانی بود و این را وظیفه اجرایی امام می دانستند که پس از رسیدن به امامت و رهبری در امور دینی و دنیایی مردم تصرف و رسیدگی نماید. بر این اساس معلوم شد که متکلمان شیعه و سنی امامت را تنها یک مقام سیاسی و اجتماعی و دنیوی نمی دانند بلکه او را یک مقام دنیوی و دینی می دانند و از اینجا نادرست بودن این سخن که اهل سنت امامت را تنها یک مقام دنیوی می دانند به دست می آید.((1))

3 - واجب الطاعه بودن: بحث واجب الطاعه بودن در واقع بیان وظیفه مردم در برابر امام است که در برخی تعریف ها بدان اشاره شده است. در حقیقت بیان این مطلب است که رابطه امام و ماموم طرفینی است که امام در برابر امت و امت در برابر امام وظایف و مسئولیت هایی دارند که این قید با نگاه دینی جای بحث فراوان دارد که آن شخص واجب الطاعه باید چه شرایطی داشته باشد.

4 - محافظت و ترویج شریعت: گرچه این قید را بیشتر متکلمان نیاورده اند و تنها در تعریف شیخ مفید با جمله «حفظ الشرایع»، شیخ طوسی با «حفظ مصالح الدینیه»، ابن خلدون با «حراسهًْ الدین»، قاضی ایجی با «اقامهًْ الدین» و آمدی با «اقامهًْ قوانین الشرع» ذکر نموده اند اما این قید از جهت کاربردی اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا

ص: 54

نشان دهنده استمرار وظیفه رهبری و امامت پس از رسول خدا9 است.

5 - الاهی بودن امامت: با نگاهی به ساختار و ترکیب لفظی تعریف هایی که ارائه شد معلوم است که این قید الاهی بودن در هیچ یک از تعریف های دانشمندان اهل سنت نیامده است اما در تعریف های دانشمندان قدیم امامیه نیز نیامده است، بلکه این قید در میان متاخران مانند نوری، طبرسی، میرزا احمد آشتیانی به ویژه در آخرین تعریف - که از بدایهًْ المعارف نقل شد - آمده است. در حالی که این قید در هویت شناختی و چیستی امامت اهمیت فراوان داشته و نشان دهنده هویت آسمانی و الاهی بودن امام بر حق و هدایت گر واقعی است که ما بعداً در این زمینه در بحث تفاوت ماهوی اهل سنت با شیعه در امام شناسی اشاره خواهیم کرد.

قضایای خارجیه است. با این وصف نسبت به تعریف مشهور درباره امامت اگر چه در ظاهر الفاظ میان دانشمندان شیعه و سنی دوگانگی زیادی مشاهده نمی شود، اما از حیث نتایج اعتقادی که آنان از تعریف امامت به دست آورده اند یکسان نیست؛ زیرا اگر با رویکرد اعتقادی و کلامی شیعی به امامت نگریسته شود، مهم ترین بحث در موضوع امام و امامت، مسئله نصب الاهی بودن آن است. این در حالی است که دانشمندان اهل سنت با توجه به مصداق های خارجی و حاکمانی که ادعای جانشینی پیامبر9 را داشتند، امامت را تعریف و ارزیابی کرده اند((1)) که در واقع از همین نقطه دوگانگی و جدایی تشیع و تسنن درباره ماهیت امامت آغاز شده و به جدا انگاری در مصداق انجامید.((2))

در تعریف های ذکر شده پیداست که متکلمان اهل سنت تماما و متکلمان امامیه غالبا((3)) به این بحث نپرداخته اند و در نتیجه تعریف های آنان از تعریف موضوعی خارج شده و بر اساس تعریف غایت یعنی ریاست عامه که یکی از شئون و وظایف امام است، پرداخته شده است. با نگرش خوش بینانه و اغماض و تساهل می توان گفت که این تعریف ها تنها در بیان یک بخش از امامت است که عبارت است از جنبه ظاهری آن؛ اما نسبت به معرفی و بیان تمام موضوع امامت کامل نیست. در این باره در برخی منابع این چنین آمده

ص: 56

است: طرح امامت از نظر اعتقادی و فرهنگی جزء اصلی ترین مبانی ایدئولوژیک اسلام است و تحلیل های سنتی بیشتر دو بخش شرایط و مسئولیت های امامت را مورد بحث قرار داده است ولی باید توجه داشت که این بحث وقتی روشن می شود که ماهیت امامت و عناصر تشکیل دهنده این طرح ایدئولوژیک کاملا مشخص شود و بر اساس نوع و شکل امامت است که شرایط و مسئولیت های امامت نیز دقیقا تعیین می شود.((1)) برای توضیح بیشتر این ادعا باید گفت بیشتر متکلمان ابتدا امامت را به همان طرح رایج ریاست عامه تعریف کرده اند و بعد از آن درباره شرایط مانند علم، عصمت و غیره پرداخته اند که در این صورت اثبات آن شرایط واقعا کار مشکلی است؛ بلکه بهترین راه این است که در ابتدا امامت را با همان ماهیت و نوع الاهی بودن آن طرح نماید و پس از آن است که اثبات آن شرایط نیز آسان خواهد بود.

«نیابهًْ عن النبی» را مطرح کرده اند.

پس از آن، مطلب قابل توجه دیگر در همین تعریف ها، بحث لزوم اطاعت و فرمانبرداری امت از امام مطرح شده و اطاعت از او را به منزله اطاعت از فرمان پیامبر9 دانسته اند؛ چنانچه شیخ صدوق در این زمینه می نگارد: «بنا به اعتقاد ما امامیه، کسی که امامت را انکار کند گویا نبوت را انکار نموده است».((1)) حال در اینجا به تناسب بحث که بررسی و تعریف امامت است جای این سؤال است که اگر امام طبق این تعریف جانشین پیامبر9 و مانند آن حضرت واجب الطاعه است (که حق هم همین است) پس چرا در تعریف مشهور از طرح منصب الاهی بودن، که دخالت مستقیم در ماهیت امامت دارد، خودداری شده است؟ این در حالی است که در تعریف نبی و نبوت بحث نصب الاهی بودن به خوبی طرح شده است که برای روشن شدن مطلب به شواهدی از آن تعریف ها اشاره می شود:

خواجه نصیر الدین طوسی می گوید:

النبی انسان مبعوث من الله تعالی الا عباده؛((2))

نبی انسانی است که از جانب پروردگار به سوی بندگانش برگزیده می شود.

و در ادامه می گوید غرض و هدف از بعثت انبیا این است که بندگان خدا را با راههای کمال و اطاعت و نیز دوری از معصیت خدا آشنا سازند.

ص: 58

و در بسیاری از منابع دیگر در تعریف نبی آمده:

النبی هو انسان مخبر عن الله بغیر واسطة احد من البشر؛((1))

نبی انسانی است که از جانب خداوند بدون واسطه شدن هیچ بشری خبر دهد.

هم چنین در تعریف دیگر آمده است:

النبوة خلافة الهیه لاصلاح المعاش و المعاد مع فعل الخارق للعادة؛((2))

نبوت جانشینی خداوند است برای ساماندهی امور دنیوی و اخروی با انجام کارهای غیر متعارف.

نیز در تعریف نبی آمده است:

النبوة منصب الاهی یؤتیه الله من یشاء من افراد الانسان بلاحیثیة نیابیه؛((3))

نبوت منصب الاهی است که خداوند آن را بر هر فردی از انسان ها که بخواهد، می دهد.

عضد الدین ایجی نیز در «شرح مواقف» بر جنبه الاهی بودن نبوت اشاره نموده، می نگارد:

قالوا فی هذا التعریف النبی هو من قال له تعالی ارسلناک الی الناس

ص: 59

او الی قوم؛((1))

دانشمندان ما در تعریف نبی گویند: نبی کسی است که خداوند به او خطاب کند ما تو را به سوی تمام مردم یا قومی فرستادیم.

تفتازانی در تعریف نبی می نگارد:

النبی هو کون الانسان مبعوثا من الحق الی الخلق؛((2))

نبی انسانی است که از جانب حق به سوی خلق برگزیده باشد.

در «شرح عقائد طحاویه»، یکی دیگر از منابع اهل سنت، درباره تعریف نبی آمده است:

النبی هو من اوحیی الیه بشرع؛((3))

نبی کسی است که به سوی او از جانب شرع وحی می شود.

بنابراین شیعه و سنی در تعریف نبی بدون هیچ گونه اختلافی الاهی بودن آن را در ماهیت نبی قبول داشته و در تعریف نبی آن را لحاظ نموده اند و تأکید می شود از آنجا که مقام نبوت برای نبی و مقام امامت برای امام جلوه ای از الطاف خداوند بوده و در ماهیت هر دو مقام

ص: 60

دخالت دارد؛ مناسب بود که متکلمان در تعریف امامت، مانند نبوت جنبه الاهی بودن آن را لحاظ می کردند.

یکی از نویسندگان معاصر در این رابطه می نگارد: «در هر جا سخن از کار خداوند بود مسئله کلامی است و در نبوت و امامت باید گوید یجب عن الله که نبی بفرستد و در امامت نیز گوید «یجب عن الله» که جانشین معصوم به جای نبی تعیین کند».((1))

ما در اینجا به همین مقدار از بحث اکتفا می کنیم و تأکید می شود که این دوگانگی در تعریف امام و نبی دلیل دیگر است بر اینکه تعریف امام و امامت از جهت ماهیت و موضوع تعریف مانع و جامع نیست.

جنبه افتراق و تفاوت های میان نبی و امام است.

شیخ طوسی در این رابطه، رساله مستقلی به نگارش درآورده که در بخشی از آن می نگارد: «در لفظ امام دو معنا وجود دارد الف: مقتدا بودن و ب: تدبیر امت در امور سیاست و دفاع از جامعه دینی... می باشد؛ در معنای اول نبی و امام تفاوتی با هم ندارند؛ زیرا نبی کسی است که به کردار و گفتارش می توان اقتدا نمود اما از جهت معنای دوم گاهی با هم تفاوت دارد؛ زیرا قیام به تدبیر امور سیاست و به دست گرفتن امور حکومتی بر هر نبی واجب نیست».((1))

شهید مطهری درباره نسبت بین امام و نبی می گوید: «حقیقت این است که میان راهنمایی (شان نبوت) و رهبری (شان امامت) به حسب مورد، عموم من وجه است نبوت از نوع راهنمایی و امامت از نوع رهبری است و این دو مورد عام من وجه می باشند».((2))

ما در اینجا به همین مقدار بسنده می کنیم و برای تکمیل این بحث لازم است که تعریف امامت و ناسازگار بودن آن را به گونه ای مستقل در دو گزینه با رویکرد اعتقادی و کلامی تشیع و تسنن تطبیق نموده و تفاوت ها را نشان دهیم.

ص: 62

می نگارد: «امامت به دو صورت حاصل می شود: یکی به وسیله ی گزینش اهل حل و عقد و دیگری با انتصاب به واسطه امام پیشین و در شکل اجرای عملکرد اهل حل وعقد در تعیین امام چهار نظریه را مطرح نموده است».((1))

قاضی ابویعلی درباره تعیین امام می نگارد: «امامت با اعمال زور و قدرت حاصل می شود و نیازی به گزینش و عقد ندارد؛ بنابراین هر کس که به زور شمشیر پیروزی به دست آورد و بر مسند خلافت نشست، فرمانش بر همگان نافذ است».((2))

عبد الرحمن بن خلدون نیز در این باره می نگارد:

ثم ان نصب الامام واجب قد عرف وجوبه فی الشرع باجماع الصحابه و التابعین لان اصحاب رسول الله عند وفاته بادرو الی بیعة ابی بکر و تسلیم نظر الیه فی امور هم کذا فی کل عصر بعد ذالک؛((3))

پس نصب امام واجب است و وجوب آن در شرع به واسطه اجماع اصحاب و تابعین به دست می آید، زیرا اصحاب رسول خدا9 پس از رحلت آن حضرت فورا با ابوبکر بیعت نموده و سرنوشت خودشان را به او سپردند و هم چنین بعد از آن در تمام زمان ها همین سیره جریان

ص: 65

داشت.

با این گزارش می توان به این نتیجه اشاره کرد که پیدایش برخی ناسازگاریها در اندیشه معرفتی و عملی اهل سنت در مسئله امامت و جانشینی رسول اکرم صلی الله علیه و آله در اثر همگرایی و تلفیق انگیزه های شخصی برخی دانشمندان و حاکمیت سیاسی بوده است که به وسیله طرح عملکرد صحابه در تعیین امام وحجیت آن، هم کردار خلفای پیشین را توجیه نمودند و هم زمینه اقتدار خلفای پسین را، تا جایی که غزالی در دوره حاکمیت بنی عباس آنان را خلفای واقعی پیامبر9 دانسته و اطاعت آنان را واجب می دانست.((1))

در پیوست همین نظریات است که ابن خلدون در تحلیلی جامع درباره خلافت می گوید: «پس از زمان معاویه خلافت از مجرای واقعی خود خارج شد و تبدیل به سلطنت گردید به گونه ای که دیگر در انتخاب خلیفه، بیعت امت مطرح نبود بلکه مسئله ولایت عهدی مطرح شد که آن هم راهی صحیح بود.»

و قد عرف ذالک من الشرع باجماع الامة علی جواز انعقاده اذ وقع بعهد ابی بکر لعمر بمحضر الصحابه و اجازوه و اوجبو علی انفسهم به طاعة عمر؛((2))

و دلیل شرعی ولایت عهدی نیز از اجماع امت به دست می آید؛ زیرا ابوبکر بعد از خود خلافت را در حضور اصحاب به عمر واگذار نمود و آنان نیز آن را جایز شماریده و اطاعت

ص: 66

عمر را بر خودشان واجب دانستند.

گفتار روشن و صریح این افراد به خوبی نشان دهنده این مطلب است که آنان حتی اصل وجوب نصب امام را از کردار صحابه گرفته اند نه از مبانی مستند به کتاب و سنت پیامبر9 و به دنبال همین عقیده است که پس از آن به آسانی و زنجیر وار تمام مسائل امامت و جانشینی رسول اکرم صلی الله علیه و آله را با استناد به همین کردار سیاست آمیز صحابه حل نموده اند.

داده اند که به شواهدی در این زمینه اشاره می شود:

قاضی ایجی در این زمینه می نگارد:

هی عندنا من فروع و انما ذکر ها فی علم الکلام تأسیا بمن من قبلنا؛((1))

امامت نزد ما از فروعات (مسائل فقهی) است و آن را در علم کلام ذکر نمودم برای اقتدا به پیشینیان.

هم چنین تفتازانی در این زمینه می نگارد:

لا نزاع فی ان مباحث الامامة بعلم الفروع الیق لرجوع ها الی ان القیام بالامامة و نصب الامام الموصوف بالصفات المخصوصة من فروض الکفایات؛((2))

نزاعی نیست در این که بحث امامت در میان فروعات سزاوار تر است چون بحث امامت بر این باز می گردد که تعیین امام با آن ویژگی های مخصوص از واجبات کفایی (و مربوط به مکلف) است.

سیف الدین آمدی در این زمینه می نگارد: «سخن گفتن درباره امامت نه از اصول دین است و نه آن قدر مهم که مکلف نتواند آن را رها کند یا به آن جاهل باشد».((3))

ص: 68

در این باره در کتاب «المعتقد المنتقد» آمده است:

الباب الرابع فی الامامة اصل مباحثها من الفقه العملی لان القیام بها من الفروض الکفایة و ذلک من احکام العملیه دون الاعتقاد یه و محل بیانها کتب الفروع و انما کانت متمتعة لعلم الکلام لما شاعت فی الامامة من اهل البدع الاعتقاداة فاسدة مخله بکثیر من القواعد الاسلامیه؛((1))

باب چهارم در امامت است که جایگاه این بحث فقه عملی است زیرا قیام به امامت واجب کفایی است و واجب کفایی از احکام عملی است نه اعتقادی و محل بیان آن کتاب های فروع می باشد؛ اما آن را در علم کلام آوردیم برای اینکه از طرف بدعت گزاران در مسئله امامت بدعت های فراوان به وجود آمده بود که سبب ناسازگاری های بسیار در قواعد اسلامی شده است.

بدیهی است که داشتن چنین اعتقادی درباره امامت به عنوان یک مقام اجتماعی و به دور از دخالت شرع بسیار انعطاف پذیر بوده و بدون داشتن هیچ گونه ضابطه و ملاکی می توان از آن برای رسیدن افراد به خاستگاه شان استفاده کرد و از نظر اعتقادی و التزام عملی، این چنین امامت، که در موضوع و ماهیت آن، شرع هیچ گونه

ص: 69

جایگاهی ندارد، می تواند محور تعریف همان ریاست عامه در امور دین و دنیا قرار گرفته و پس از آن اگر در مسیر رهبری در امور دینی به مشکلی برخورد نماید می توان با دادن حق اجتهاد به آن رهبر، مسئله را حل کرد و در نهایت توجه به این نکته مهم ضرورت دارد که آنچه از گفتار برخی دانشمندان اهل سنت بر می آید نظریه فرع انگاری، مسئله امامت مبتنی بر نظریه نصب و تعیین امام می باشد که در گزینه قبلی نگارش یافت، زیرا وقتی اهل سنت تعیین و نصب امام را جزء افعال مکلفان دانستند، ناگزیر هستند که جایگاه اعتقادی و عملی امامت را نیز از موضوعات فرعی و مربوط به فقه بدانند.((1))

برخورداری از علم و آگاهی در حد یک قاضی و آشنایی با امور جنگی و اداره لشکر و توانایی حفظ مرزها و انتقام از ستمگر را شرط دانسته است)(1)(

قاضی عبدالجبار معتزلی یکی از دانشمندان معتزلی شرایط زیر را برای امام لازم می داند:

1 - داشتن علم به اندازه ای که بتواند با مراجعه به گفتار علما قول ضعیف را از قوی تشخیص بدهد؛

2 - داشتن مرتبه بالایی از عدالت و پارسایی؛ در غیر این صورت نمی تواند عهده دار منصب قضاوت و مجری احکام اسلامی باشد؛

3 - شجاعت؛ چون اگر شجاعت نداشته باشد نمی تواند سپاه اسلام را سامان داده و مرزهای اسلامی را حفظ نماید؛

4 - عاقل بودن؛

5 - بالغ بودن؛

6 - مرد بودن؛

7 - آزاد بودن.((2))

ابن خلدون برای امام 4 شرط را لازم دانسته است:

1 - علم؛

2 - عدالت؛

3 - کفایت در امور مردم؛

4 - سلامت در فکر و بدن.

اما شرط پنجم، یعنی قریشی بودن را مورد

ص: 71

اختلاف دانسته است.((1))

سرانجام اینکه با دقت در شرایطی که ذکر شد می توان به این نتیجه رسید که اهل سنت در اوصاف و شرایط امام رویکرد فقهی داشته و اوصاف دیگری مانند عصمت را که ارتباط با مسائل اعتقادی دارد، شرط نمی دانند که شواهد آن بعداً ذکر خواهد شد.

کافة الامة؛((1))

حق این است که امامت عبارت است از جانشین فردی از افراد رسول خدا9 در برپایی قوانین شرع و نگهبانی از تمامیت ملت به گونه ای که بر تمام امت پیروی از او واجب است.

و نیز قاضی عضد الدین ایجی می گوید:

هی خلافة الرسول فی اقامة الدین بحیث یجب اتباعه علی کافة الامة؛((2))

امامت جانشینی پیامبر9 است در برپایی دین به گونه ای که لازم است تمام امت از او پیروی نمایند.

تفتازانی نیز در این باره می گوید: «هر کسی از طریق انتخاب مردم به منصب امامت رسید،

یجب علی کافة الامم الاتباع لان الصحابة قد اجتمعوا؛((3))

فرمان برداری از او واجب است چون صحابه به آن اجماع نموده است.

و همو درباره عملکرد امام و تبعیت از آن می نگارد:

و لا ینعزل الامام بالفسق ای بالخروج عن طاعة الله تعالی و الجور ای الظلم علی عبادالله تعالی لانه قد ظهر الفسق و انتشر الجور من

ص: 73

الائمه و الامراء بعد خلفا راشدین و السلف کانو ینقادون لهم و یقیمون الجمع و الاعیاد باذنهم و لایرون الخروج علیهم؛((1))

امام به واسطه فسق و بیرون شدن از فرمان الاهی و جور و ستم بر بندگان خداوند عزل نمی شود؛ زیرا فسق و جور و گناهان فراوان از پیشوایان بعد از خلفای راشدین آشکار شدند با وجود این امت اسلامی از آنان فرمان برداری نموده و نماز های جماعت و اعیاد اسلامی را به فرمان آنان بر پاداشته و بر آنان خروج نکردند.

آنچه ذکر شد رویکرد کلامی اهل سنت نسبت به تبعیت از امام بود و اما از آنجایی که اهل سنت امامت را از فروعات و مسائل فقهی می دانند، فقهای اهل سنت نیز با رویکرد فقهی نگریسته اند؛ چنانکه یحیی بن شرف نووی یکی از دانشمندان اهل سنت در این رابطه می نگارد: «بسیاری از فقها و محدثان و متکلمان ما (اهل سنت) اتفاق دارند که زمامدار و پیشوا با ارتکاب فسق و ستم و جاری نکردن حقوق و حدود الاهی عزل و برکنار نمی شود و این موارد سبب قیام بر علیه او نمی گردد».((2))

و نیز در بعضی دیگر از منابع فقهی اهل سنت آمده است:

یجوز الصلاة خلف کل فاجر لان الصحابه و التابعین کانو لا یمتنعون

ص: 74

من الاقتداء بالحجاج فی صلاة الجمعه و غیر ها مع انه کان افسق اهل زمانه؛((1))

نماز خواندن پشت سر هر فاجر جایز است زیرا صحابه و تابعین از خواندن نماز جمعه و غیر آن پشت سر حجاج که فاسق ترین دوره خودش بود خودداری نمی کردند و در برخی منابع اهل سنت آمده است نماز خواندن پشت سر فاسق جایز است

لان ابن عمر کان یصلی خلف الحجاج و انه کان افسق اهل زمانه((2)).

هم چنین شوکانی در تحلیل جواز نماز پشت سر فاسق می نگارد:

قد ثبت اجماع اهل العصر الاول من بقیته الصحابه و من معهم من التابعین اجماعا فعلیا و لا یبعدان یکون قولیا علی الصلاة خلف الجائرین لان الامراء فی تلک الاعصار کانوا ائمة لصلوات الخمس فکان الناس لا یؤمهم الاامرائهم فی کل بلدة فیها امیر و کانت الدولة ذاک لبنی امیه و حالهم و حال امرائهم لا یخفی؛((3))

ص: 75

ثابت شده است که بقیه صحابه از عصر اول و تابعین اجماع عملی و بلکه قولی داشته اند که نماز پشت سر ستمگران جایز است، زیرا امیران در آن زمان، امام نماز های پنج گانه بودند و مردم نیز در نماز از آنان پیشی نمی گرفتند و حکومت در آن زمان در دست بنی امیه بود که حال آنان و فرماندارانشان معلوم است.

نموده و می گوید: «تطبیق ریاست عامه و مطلقه که در تعریف آمده است، بر مصادیق مشکل دارد زیرا بر خلافت ابوبکر همه مسلمانان اتفاق نداشتند».((1))

ولایت دارد که امام فسق انجام دهد؛ پس ریاست عامه ای که برای امام در تعریف ذکر شده بود، در اینجا طبق مبنای دخالت اهل حل و عقد و ولایت داشتن آنان نقض می شود.((1))

3 - وجوب اطاعت از غیر معصوم

با نگاه تلفیقی به تعریف امامت نزد اهل سنت و شرایطی که آنان برای امام ذکر نموده اند، با دو مطلب متضاد یعنی اطاعت مطلقه از امام و معصوم نبودن امام رو به رو می شویم؛ زیرا آن گونه که قبلاً نگارش یافت یکی از مقوله هایی که در تعریف امامت در برخی منابع اهل سنت ذکر شده است، بحث وجوب اطاعت مطلقه از امام است چنانچه در گزینه چهارم از حقیقت امامت نزد اهل سنت شواهدی از منابع کلامی و فقهی آنان در این باره ذکر شد((2)) که از تکرار دوباره آن خودداری می شود اما درپیوست آن نمی توان این مطلب مهم را نادیده گرفت که ادعای اطاعت مطلقه از امام حتی در تعریف امامت در حالی مطرح شده است که تمام دانشمندان اهل سنت بر این مطلب اتفاق دارند که عصمت برای امام شرط نیست. قاضی ایجی در این باره میگوید: «امامیه عصمت را برای امام شرط می داند اما از نظر ما این شرط باطل است، چون ابوبکر با اینکه معصوم نبود همگان امامت او را قبول

ص: 79

داشتند».((1))

هم چنین تفتازانی می گوید:

لا یشترط فی الامام آن یکون معصوما؛((2))

برای امام معصوم بودن شرط نیست.

همو در جای دیگر شرط عصمت را برای امام از دیدگاه شیعه مطرح نموده و پس از آن در جواب می گوید:

و احتج اصحابنا علی عدم وجوب العصمت بالاجماع علی امامة ابی بکر و عمر و عثمان مع الاجماع علی انهم لم تجب عصمتهم؛((3))

اصحاب ما استدلال نموده اند به شرط نبودن عصمت بر امام بر اینکه ما اجماع داریم بر امامت ابوبکر و عمر و عثمان و از طرفی هم اجماع داریم که آنان معصوم نبوده اند.

ابو ثنا ماتریدی می نگارد: «نزد ما (اهل سنت) برخلاف رافضه عصمت برای امام شرط نیست؛ زیرا رسول خدا9 فرموده است می توانید به دنبال هر فاسق و فاجر نماز را اقامه نمایید».((4))

عبدالقاهر بغدادی اشعری در این زمینه می نگارد: «عصمت برای نبوت و رسالت شرط است، اما برای امامت، عدالت ظاهری کافی بوده و

ص: 80

عصمت شرط نیست».((1))

طبیعی است با توجه به نقل ها و گزارش هایی که خود اهل سنت از خلفای مورد نظرشان نقل نموده اند نمی توانند برای آنان ادعای عصمت نمایند؛ مثلا وقتی خودشان نقل می کنند که ابوبکر در روز اعلام خلافت خود در مسجد رسول خدا9 به مردم خطاب نمود:

ان لی شیطانا یعترینی فاذا رایتمونی غضبت فاجتنبونی؛

پیوسته شیطانی مرا به لغزش وا می دارد. هر گاه مرا خشمگین دیدید از من دوری کنید. پس از آن ادامه داد بدانید گرچه من امور شما را به دست گرفته ام بهتر از شما نیستم.((2))

ص: 81

حال با این گفتار خلیفه که شیطان به ایشان راه دارد و نیز ایشان هیچ گونه برتری، طبق اقرار خودش، بر دیگران ندارد، چگونه می توان گفت امام باید معصوم باشد؟

البته اینجا برای رعایت حقوق علمی افراد این مطلب قابل ذکر است که همه دانشمندان اهل سنت اطاعت از امام را به گونه مطلق واجب نمیدانند؛ بلکه بسیاری از آنان به ویژه کسانی که مسلک معتزلی دارند، اطاعت از امام را تا آن حد واجب می دانند که از حق منحرف نگردد.((1))

به هر حال از آن کسانی که اطاعت مطلقه را مطرح نموده اند باید این سؤال را کرد که چگونه می توان از امامی که دارای مقام عصمت نیست و راه خطا ونسیان به رویش باز است، پیروی کرد؟

این یک واقعیت مسلم است که این نوع نگرش اهل سنت به ماهیت امامت و تنزل آن به مقام فرعی و اجتماعی برای اجرای احکام و ایجاد نظم اجتماعی، دست آنان را در گزینش خلیفه بازگذاشته است و بدون ضابطه و مبنای شرعی راه انتخاب خلفا را از طریق گزینه هایی مانند اهل حل و عقد، استخلاف، شورا و چیرگی به وسیله ی زور و قدرت جایز شماریده و عملا به آن ملتزم باشند((2)) و بعد در توجیه آن، دست از تعریف امامت، که به عنوان جانشین پیامبر9 یاد شده

ص: 82

بود، برداشته و پیوستگی میان مقام رسالت و امامت را انکار نمایند؛ چنانچه ابن جنید اسکافی در این زمینه با صراحت می گوید:

ان الامامة لا تشبیه النبوة و هی بالامارة اشبه؛((1))

امامت شباهت به نبوت ندارد بلکه شباهت امامت به امارت و فرمانروایی بیشتر است.

طبق این ادعا رابطه میان امامت و نبوت قطع شده و جایگاه امامت به امارت وفرمانروایی تنزل پیدا کرده است که تنها کاربرد آن اداره امور اجتماعی مردم است.

«با پیدایش مکاتب کلامی و گرایش های فکری در قرن دوم هجری، یکی از مهم ترین مسائل مورد بحث این مکاتب مسئله امامت بود».((1))

نگاه پسینی اهل سنت نسبت به امامت چنان در اندیشه آنان تاثیرگذار بوده است که حتی آنان بسیاری از معیارهایی را که در تعریف امامت آمده است، نتوانسته اند در امامان خودشان تطبیق دهند؛ چنانچه لاهیجی یکی از دانشمندان شیعی در این باره می نگارد: «تعریف مذکور برای امامت میان ما و مخالفان ما متفق علیه است و حال آنکه هیچ یک از خلفا و ائمه که ایشان مختصند به قول به امامت ایشان به مجموع امور مقیده در مفهوم امامت در تعریف مذکور متصف نیستند چه ریاست در امور دینی ناگزیر موقوف است به معرفت امور دینی بالضرورت و ایشان عالم بودن امام را شرط نمی دانند و نیز ریاست در امور دینی موقوف است به عدالت بالضرورت و ایشان آن را نیز شرط ندانسته اند».((2))

مصداق امامت با همدیگر اختلاف دارند، در حالی که با اندک تأمل به دست می آید که اختلاف آنان در چیستی و ماهیت امامت است. از این رو ضرورت دارد حقیقت و ماهیت امامت طبق مبنای امامیه بررسی شده و تعریف مشهور با آن تطبیق گردد.

تبیین قاعده لطف در الاهی بودن تعیین امام

برای اثبات این امر که امام باید از جانب خداوند به امامت برگزیده شود نه از جانب مردم، در آثار دین پژوهان شیعی می توان به دلایل عقلی و شرعی دست یافت که تفصیل آن در این اثر نمی گنجد و تنها به این نکته اشاره می شود که متکلمان شیعه ضرورت انتصابی بودن امام را به دلیل عقلی اثبات نموده اند و دلایل نقلی که در این باب وجود دارند را حمل بر ارشاد و تأیید دلیل عقلی دانسته اند؛ لذا ما در اینجا تنها به تبیین قاعده لطف که برخاسته از یک دلیل عقلی است، می پردازیم.

متکلمان در تعریف قاعده لطف و جایگاه آن در امامت می گویند: «لطف حالتی در مکلف ایجاد می کند که او را به طاعت نزدیک و از معصیت دور می کند».((1)) سید مرتضی نیز در تعریف لطف می گوید: «لطف چیزی است که مکلف با وجود آن اطاعت را اختیار می کند یا با وجود آن به انتخاب طاعت نزدیکتر می شود».((2))

متکلمان در تبیین این قاعده استدلال نموده اند که هر چیزی بندگان خداوند را به سوی طاعت و فرمانبرداری نزدیک و از ارتکاب معصیت دور کند بر خداوند واجب است که آن را بیان نماید.((3))

بر این اساس است که متکلمان نصب امامت را

ص: 87

بر خداوند از باب قاعده لطف واجب می دانند.

شیخ مفید در این زمینه می نگارد: دلیل ما بر وجوب نصب امام این است که

آنها لطف و اللطف واجب فی الحکمة علی الله تعالی فالامامة واجبة فی الحکمة؛((1))

نصب امام لطف است و لطف عقلا بر خداوند واجب است پس امامت عقلا واجب است.

(لطف به این معنا که با بودن آن عبد به طاعت نزدیک تر و از معصیت دورتر می شود و معرفی امام مانند معرفی نبی به نظر امامیه طبق همین قاعده است) و بعد از آن شیخ فورا مسئله عصمت و علم امام را به عنوان شرایط امامت ذکر نموده است.((2))

خواجه نصیر الدین طوسی نیز همانند شیخ مفید پس از تعریف مشهور امامت، درباره نصب امام می نگارد:

ان نصب الامام لطف و هو واجب علاالله فیجب ان یکون الامام معصوما لئلا یضل الخلق؛((3))

نصب امام لطف و لطف بر خداوند واجب است پس لازم است که امام معصوم باشد تا مردم را گمراه نکند.

بنابراین از مهمترین ادله وجوب نصب امام بر

ص: 88

خداوند قاعده لطف است که در این زمینه می توان به ادله فراوانی از آیات و روایات نیز برای تأیید این قاعده در آثار متکلمان دست یافت که ما در اینجا به جهت رعایت اختصار از نگارش آنان خودداری می نماییم.((1))

سرانجام بر این نکته تأکید می شود که قاعده لطف نشان دهنده ماهیت الاهی و شأن هدایتگری امام در جامعه اسلامی است که در تعریف مشهور به آن چندان توجهی نشده است که تفصیل آن در ادامه خواهد امد.

شیخ صدوق در این زمینه می نگارد:

یجب آن یعتقد آن المنکر للامام کالمنکر للنبوة و المنکر للنبوة کالمنکر لتوحید؛((1))

واجب است اعتقاد داشته باشیم که انکار کننده امام مانند انکار کننده نبوت و انکار کننده نبوت مانند انکار کننده توحید است.

در تبیین این گفتار شیخ می توان به این نتیجه دست یافت که همان گونه که توحید و نبوت از اصول دین و منکر آن کافر است، پس امامت نیز از اصول دین و انکار آن موجب کفر است.

هم چنین شیخ مفید در این زمینه می نگارد: «امامیه اتفاق دارد بر اینکه هر کسی امامت یکی از امامان را و یا آنچه را خداوند اطاعت از آن را واجب قرار داده است، انکار نماید او کافر، گمراه و مستحق بودن در آتش جهنم به طور همیشگی است».((2))

شیخ طوسی و بحرانی نیز امامت را از اصول دین دانسته اند و حکم به کفر منکران امامت کرده اند.((3))

در برخی منابع شیعی آمده است: «بدان که امامت از اصول دین است نه از فروع دین؛ زیرا امامت در پیوند نبوت قرار داشته و آن اهدافی

ص: 90

که به واسطه رسالت به دست می آید به واسطه امامت حقه نیز به دست می آید که آن اهداف، حفظ اساس دین و تدبیر امت می باشد».((1))

هم چنین یکی از معاصران در این زمینه می نگارد: «بیشتر علمای امامیه، امامت را از اصول دین می دانند و بعضی از اصول مذهب».((2))

یکی دیگر از دانشمندان امامیه در این زمینه می نگارد: «جاهل بودن بر امامت و یا انکار آن مانند جهل و انکار نبوت است».((3))

با توجه به آنچه به نگارش در آمد، بسیاری از دانشمندان شیعی، امامت را از اصول دین دانسته و ادله ای که در این زمینه ذکر نموده اند، آیات قرآن و روایات است که از آن جمله آیه اکمال دین است؛ زیرا در این آیه امامت سبب کمال دین و پایانی نعمت بر مسلمانان ذکر شده است و اگر امامت از اصول دین نبود، نقش و جایگاهی این چنینی نداشت.((4))

هم چنین آیات دیگری در این زمینه مورد استدلال واقع شده است که از ذکر آنان خودداری می شود.((5))

روایات فراوانی در منابع شیعه و سنی نقل

ص: 91

شده است که می توان از این روایات نیز اصول دین بودن امامت را به دست آورد. از آن جمله حدیث معروف پیامبر9 که جهالت بر امامت را سبب مرگ جاهلی دانسته و اقرار به امامت را مانند اقرار به نبوت دانسته است.((1))

هم چنین درباره دلیل لزوم عصمت در امام آمده است: «چون وجود امام لطف است با او فساد از بین رفته و امور سامان می یابد و اگر امام معصوم نباشد، به این هدف دست نمی یابیم، لذا ضرورت دارد که امام معصوم باشد».((1))

ابن میثم بحرانی نیز می گوید: «امامیه و اسماعیلیه عصمت را در امام شرط می دانند؛ اما در علت آن اختلاف دارند. اسماعیلیه می گوید چون امام به منزله معلم مکلفان است لذا نباید خطا کند و امامیه می گوید چون وجود امام لطف است لذا این لطف تمام نمی شود مگر این که امام معصوم باشد؛ چون علت نیاز مردم به امام این است که خطا برای مردم جایز است، پس اگر امام هم گرفتار خطا گردد این نیازمندی ادامه پیدا کرده و تسلسل به وجود می آید که آن باطل است».((2))

هم چنین کاشف الغطا درباره معصوم بودن امام می گوید: «شرط است که امام مانند نبی معصوم از خطا باشد؛ زیرا در غیر این صورت اطمینان مردم از نبی برداشته می شود و دلیل ما بر این شرط آیه مبارکه «لا ینال عهدی الظالمین» است که با صراحت عصمت را بیان می کند».((3))

بنابراین در اندیشه اعتقادی امامیه همان گونه که اصل وجود امام و نبی لطف است، عصمت نیز لطفی است که خداوند به نبی و امام عنایت می کند تا در رساندن دین به مردم و

ص: 94

هدایت آنان گرفتار خطا و اشتباه نگردند.

وظیفه دارند در امر دین به امام رجوع کنند. اگر امام به همه دین آگاه نباشد در این صورت مکلف نمودن امام به تبیین همه دین به نیابت از پیامبر نزد عقلا ناپسند خواهد بود و هم چنین مکلف شدن مردم به رجوع به کسی که از دین آگاهی ندارد، ناپسند است».((1))

شیخ صدوق در این زمینه می نگارد: «از بهترین دلیل ها در اثبات امامت امامان، این است که خداوند متعال دلیل حقانیت پیامبر را این قرار داد که وی بدون آنکه به مکتب رفته یا با دانشمندان نصرانی یا یهودی ملاقاتی داشته باشد، داستان پیامبران گذشته و علوم تورات و انجیل و زبور را برای مردم نقل می کرد. امامان نیز این گونه بودند، به خصوص امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام که مطالب فراوانی از ایشان در علوم مختلف ابراز شد بدون آنکه نزد کسی شاگردی کرده باشند و این بهترین دلیل است که پیامبر ایشان را به این مقام نصب کرده و علم خود را نزد ایشان امانت گذاشته است».((2))

ابن میثم بحرانی می گوید: «واجب است که امام به تمام احکام و کلیه دین دانا باشد اما در احکام جزئی که متعلق به وقایع جزئی است امام دارای ملکه ای است که هر گاه بخواهد آن اجزا را از قوانین کلیه و مواد آن به دست می آورد».((3))

هم چنین درباره اعلمیت امام آمده است: «امام باید اعلم از تمام رعیت باشد زیرا امام

ص: 96

متولی تمام احکام است، پس اگر عالم به جمیع آن نباشد، متولی شدن امام ناپسند است».((1))

صورت تقدیم مفضول بر افضل لازم می شود و آن ناپسند است.((1))

به هر حال طبق اعتقاد امامیه امام باید از همه رعیتش برتر باشد؛ زیرا در غیر این صورت یا مساوی با رعیت است یا پایین تر از آنان و این محال است؛ زیرا اگر امام با دیگران مساوی باشد چگونه می توان به دیگران گفت به او مراجعه کنند؟ یا درصورتی که امام پایین تر از دیگران باشد، به طریق اولی نمی توان آن کسی که بالاتر از اوست به او رجوع نماید.((2))

غیر از این صفاتی که به نگارش درآمد، صفات دیگری مانند شجاع بودن، حلیم بودن و پرهیزکار بودن نیز در برخی از منابع شیعی ذکر شده است که در اینجا به دلیل مشترک بودن آن با اهل سنت از ذکر آن در اینجا خودداری می شود.((3))

ص: 98

الخاصة المرکبة؛((1))

بودن ریاست عامه اگر چه نوع امامت را از منصب قضاوت و دیگر ریاست های خاص تمیز می دهد اما از نوع سلطنت جور که آن هم ریاست عامه است تمیز نمی دهد قید «لشخص» اگر چه از ریاست دو نفر یا بیشتر تمیز می دهد، باز هم از سلطنت جور تمیز نمی دهد و قید «فی امور دین و دنیا» از سلطنت جور تمیز می دهد اما آن کافی نیست؛ زیرا لازم نیست هر سلطنت در امور دین و دنیا عمومی باشد. پس از آنکه ایشان قید ها را به تنهایی کافی نمی داند برای حل این اشکال در ادامه می گوید: باید مجموع قید ها را به صورت یک خاص مرکب در نظر بگیریم.

در توضیح این کلام باید به این مطلب اشاره کرد که طبق مبنای ایشان هر یک از قید ها با حیثیت انفرادی در تعریف، مسئله الاهی بودن را در امامت که هدف تبیین آن در تعریف است، نمی تواند از امامت غیر الاهی جدا کند اما از حیث جمعی و ترکیبی می تواند امامت غیر الاهی را خارج نماید.

حال اشکالی که اینجا به نظر می رسد این است که قیدهای مذکور در تعریف، مورد اتفاق تمام متکلمان امامیه نیست علاوه بر آن بعضی ها قید امور دین و دنیا را احترازی نمی دانند تا به واسطه آن امامت جور را خارج نماید، بلکه آن

ص: 101

را قید توضیحی می دانند((1)) و بعضی قید ریاست در دنیا را نیاورده اند.((2))

از این روست که بسیاری از متاخران امامیه این تعریف را ناتمام دانسته، می گویند: درتعریف الفاظی مانند نبوت، امامت، خلافت و وصایت باید به اصل آن توجه شود نه به لوازم جانبی آن و در امامت اصل، مقتدا بودن است و مردم موظف اند تا اعمال و رفتار خود را با رفتار او منطبق کنند که این معنا مستلزم ریاست هم است؛ اما نباید ریاست را معنای اصلی و حقیقی امامت در نظر گرفت؛ همچنان که در نبوت نیز این ریاست وجود دارد اما درتعریف آن کسی نگفته است که نبوت یعنی ریاست دینی.((3))

در بعضی منابع دیگر آمده است: تعریف امامت به ریاست عامه شامل هر دو نوع امامت الاهی و باطل می شود و قید دین و دنیا نمی تواند اشکال را برطرف کند مگر این که جمله «مِن قِبل الله» بر آن افزوده شود.((4))

هم چنین درباره ناتمام بودن این تعریف آمده است: «تعریف مشهور دربردارنده تمام مقامات امامت عظمی نیست؛ زیرا تنها برخی شئون تشریعی امام را که همان زعامت دین و دنیا ست، دربردارد».((5))

شهید مطهری در این باره می نگارد: «این اشتباه بزرگی است که احیانا قدما (بعضی متکلمان) هم گاهی چنین اشتباهی را مرتکب

ص: 102

می شدند. امروز این اشتباه خیلی تکرار می شود، تا می گویند امامت متوجه مسئله حکومت می شدند در حالی که مسئله حکومت از فروع و یکی از شاخه های خیلی کوچک مسئله امامت است و این دو را نباید با یکدیگر مخلوط کرد».((1))

یکی دیگر از معاصران می نگارد: «در تجزیه و تحلیل های سنتی بیشتر دو بخش شرایط امام و مسئولیت های امامت مورد بحث قرار گرفته و می گیرد... ولی باید توجه داشت که این بحث وقتی روشن خواهد شد که ماهیت امامت و عناصر تشکیل دهنده این طرح ایدئولوژیک کاملا مشخص می شود».((2)) این گفتار ایشان اشاره به این مطلب می کند که طرح سنتی امامت تعریف به بخشی از آثار امامت است نه تعریف ماهوی و چیستی از امامت و در نهایت ایشان می نگارد: «امامت به معنای جانشینی پیامبر از همان ولایتی برخوردار است که پیامبر را شایسته بود».((3))

سرانجام اینکه تعریف مشهور به دلیل دخیل نبودن ماهیت الاهی امامت در آن به دلایل ذیل جامعیت کامل ندارد:

الف- الاهی بودن و انتصابی بودن مقام امامت مانند نبوت؛ همان گونه که در تعریف نبوت، الاهی بودن لحاظ شده است در امامت نیز باید چنین باشد.

ب- از آنجا که نقطه اصلی جدایی تشیع و تسنن در الاهی بودن و بشری بودن امامت است، لذا برای تعیین مرز اندیشه ها، لحاظ الاهی بودن در تعریف شیعی درباره امامت ضرورت دارد.

ج- وجود روایات؛ به نظر می رسد در تعریف

ص: 103

امامت باید به روایات این باب نیز توجه شود و در روایات گرچه بیشتر مقامات امام بازگو شده است، اما در تعریف امامت نیز روایاتی می توان یافت که در آنان بحث الاهی بودن امامت به عنوان قوام اصلی در امامت توجه شده است که نمونه هایی از آن روایات در پایان همین فصل نگارش خواهد یافت.

بنابراین سزاوار است که در تعریف امامت در منظومه اعتقادی شیعه، بحث الاهی و لطف بودن امامت مورد توجه قرار بگیرد، کما اینکه در منابع پسین امامت پژوهان امامیه به این مسئله توجه شده است که به شواهدی اشاره می شود.

با دقت در کلام شیخ آشکار است که ایشان در معنای نخست به جنبه الاهی بودن امام توجه کرده و در معنای دوم به ریاست امام در امور اجرایی؛ اما در تعریف مشهوری که از شیخ نقل شد مانند دیگران تنها معنای دوم را آورده است.

هم چنین خواجه نصیر طوسی در «قواعد العقائد» در تعریف امامت می گوید:

الامامة ریاسة عامة دینیه،

که قید «دینیه» اشاره به همان جنبه الاهی بودن امامت دارد و امور دین و دنیا را بعداً به عنوان قید توضیحی آورده است.

اما در تعریف هایی که معاصران امامیه نسبت به امامت ارائه نموده اند، مسئله الاهی بودن به گونه ای آشکار دیده می شود که به نمونه هایی از آن ها اشاره می شود:

در مقدمه «کفایت الاثر» خزاز قمی آمده است:

الامامة منصب الاهی کالنبوة یعطیه من یشاء من عباده؛((1))

امامت مانند نبوت منصبی الاهی است که خداوند آن را به هر یک از بندگانش که بخواهد، می دهد.

فیض کاشانی:

وی امامت را به ولایت و خلافت الاهی برای اصلاح امور اخروی و دنیایی تعریف کرده است.((2))

ص: 105

نوری طبرسی:

الامامة هی الریاسة العامة الهیه خلافة عن رسول الله فی امور الدین و الدنیا بحیث یجب اتباعه علا کافة الامة؛((1))

امامت ریاست همگانی الاهی است در امور دین و دنیا پس از رسول خدا9 به گونه ای که بر تمام امت پیروی از امام واجب است.

در این تعریف قید به امر الاهی بودن امام تا حدودی بازگوکننده ماهیت امامت طبق عقیده شیعه است.

میرزا احمد آشتیانی:

الامامة هی الریاسة العامة الهیه لشخص من الاشخاص خلافة عن رسول الله فی امور الدین و الدنیا بحیث یجب اتباعه علا کافة الامة((2))

محمد حسین آل کاشف الغطا:

ان مراد هم «شیعه» بالامامة کونها منصبا الهیا یختاره الله بسابق علمه بعباده؛((3))

مراد شیعیان از امامت این است که امامت منصب الاهی است که خداوند امام را با علم پیشین که به بندگان خود دارد انتخاب می کند.

ص: 106

در کتاب «احقاق الحق» در تعریف امامت آمده است:

الامامة و الولایت من مناصب الهیه التی من الله علی عباده و جعلها تالیة لمرتبة النبوة؛((1))

امامت و ولایت از منصب های الاهی است که خداوند به واسطه آن بر بندگانش منت نهاده و آن را در مرتبه بعد از نبوت قرار داده است.

نیز در بعضی تعاریف آمده است: «امامت در نزد شیعه سلطنت الاهی است که از آثار آن ولایت تشریعی است که بخشی از آن آثار امارت و خلافت ظاهری است»((2))

بعضی از معاصران با رویکرد دقیق تر می نگارند:

الامامة عند الشیعه هی الخلافة الکلیة الهیه؛((3))

امامت نزد شیعه خلافت کلی الاهی است و پس از آن در تعریف واژه امام می نگارد:

ص: 107

فالامام هو الانسان الکامل الاهی العالم بجمیع ما یحتاج الیه الناس؛((1))

پس امام انسان کامل الاهی است که آگاه است بر تمام آنچه مردم به آن نیازمندند.

ما به همین مقدار از تعریف های پسین امامت که به جنبه الاهی بودن آن اشاره شده بود، اکتفا می کنیم و لازم است درباره علت نارسایی که در تعریف قدما دیده می شود، اشاره ای کنیم.

برای دست یابی به پاسخ این مطلب به نظر می رسد نخستین شاخصی را که باید بررسی کرد، تاثیرگذاری وضعیت فرهنگی و سیاسی روزگار بر شیوه کار بزرگان امامیه و مماشات آنان با دیگران است. در تعریف مشهور امامت (ریاسة عامه فی امور الدین و الدنیا) با طرح اعطای مردمی امامت به افراد یا سلطه با زور و تزویر که بیشتر خلفا با آن روش روی کار آمده بودند، بیشتر سازگاری داشته و در هر عصر و زمانی از تعریف رایج و مشهور نزد اهل سنت بود و این گونه تعریف برای حاکمان وقت نیز خوشایند و توجیه گر کردار آنان بود.

بدیهی است اگر کسی از این تعریف عدول نموده و مدلی را ارائه می نمود که در آن شخصیت امام مانند نبی به انتخاب خداوند و شیوه کاری امامت آن نیز مانند شیوه کاری نبوت معصومانه و به دور از هرگونه خطا و سهو انجام می پذیرفت، دیگر این تعریف را هیچ یک از خلفا و حکمرآنان بر نتابیده و با تمام توان با ترویج گران آن مقابله می نمودند و بر این اساس متکلمان و دانشمندان شیعی هر کدام با دریافت واقعیت های زمان خود شیوه ای را انتخاب می نمودند که در ظاهر تا حدودی خودشان را با دیگران نزدیک نشان داده و در واقع اعتقاد اصیل شیعی را که از تاریکی های فراوان عبور کرده بود حفظ نمایند؛((1)) زیرا خط و اندیشه ای که درباره امامت به وسیله ی دشمنان شیعه پایه ریزی شده بود چنان با پشتوانه زر و زور در مسیر خود ادامه داده و مورد پسند

ص: 109

واقع شده بود که در فضای آن روزگار به دیگران اجازه نفس کشیدن نمی دادند.

لذا در بسیاری از موضوعات علمی و فرهنگی، دانشمندان امامیه از رویارویی تنش آور با مخالفینشان پرهیز کرده و برای این که آنان را به بحث علمی بکشانند، راه مماشات و تعامل را انتخاب می کردند که به نمونه ای از گفتار شیخ مفید در این زمینه اشاره می شود.

ایشان درباره روش علمی در بحث با مخالفان می فرماید: «ملاک در بحث با مخالفان این است که علماء بر یک اصطلاح اتفاق نموده و سپس همه مخالفان در اطراف آن تسلیم شده و از عصبیت به حال سکون و آرامش و از مجادله ها و نقل های متضاد و آراء و اعتقاداتی که همراه با دشمنی است به اصل دینی مشترک برسد؛ زیرا اگر این گونه نباشد بر هیچ امری از شریعت اسلام به جهت مخالفت های جزئی که وجود دارد، اجماعی به دست نمی آید. بنابراین انصاف این است که بین ما و بین مخالفان ما بعضی از واجبات شرعی و احکام به عنوان قدر مشترک در بحث در نظر گرفته شود.((1))

از این جملهی ایشان می توان به عنوان شاهد استفاده نموده که در بحث ها و مناظرات علمی، روش ایشان این بوده است که در مواردی با تشخیص موقعیت، با مخالفان تعامل و مماشات داشته اند و بر همین مبنا درباره تعریف مشهور امامت که همسان با تعریف اهل سنت است نمی توان از این واقعیت گذشت که تعریف مشهور به وسیله ی آن دسته از متکلمان امامیه ارائه شده است که آنان در آن زمان مقیم بغداد و همزمان با فعالیت های تند عقل گرایانه افراطی معتزله که

ص: 110

همسو با سیاست های خلفا حرکت می کردند، قرار داشتند و برای اثبات این مدعا کافی است به زندگانی شیخ مفید، شیخ طوسی، سید مرتضی و... نظر افکند که تعریف امامت به ریاست عامه از جانب ایشان پایه گذاری شده و همه اینان مقیم بغداد بودند و از نظر فرهنگی دربرابر معتزله و اهل حدیث و از جهت سیاسی در مرکز خلافت، قرار داشتند.

بنابراین نمی توان گفت متکلمان امامیه درباره امامت راه خطا پیموده اند، بلکه آنان به جهت موقعیت آن روزگار از راه تقیه و مماشات که روش تأیید شده ای از طرف امامان معصوم: بود، راه پیموده اند که به شواهدی از فشار های آن روزگار به دانشمندان امامیه اشاره می شود:

می توان پی برد که آنان با مذهب امامی در تمام مسائل به ویژه امامت که آمیخته با سیاست نیز بود، رفتار به مراتب تندتر داشته اند.

به عنوان مثال جاحظ یکی از دانشمندان معتزله عقیده ی انتصابی بودن امام از طرف خداوند را که یکی از معتقدات مهم شیعه بود، به شدت انکار کرده و می گفت: «نباید امامت را با نبوت قیاس نمود».((1))

هم چنین قاضی عبدالجبار معتزلی، در موضع تندی در برابر متکلمان امامیه می گفت: «یکی از اشتباهات امامیه این است که می گویند ما به امام نیاز داریم تا احکام و دستورات شرع را از او به دست آوریم و این عقیده امامیه اشتباه است؛ زیرا شریعت آشکار است و ادله آن در قرآن و سنت و اجماع امت آمده است. بنابراین ما چه نیازی داریم که احکام را از امام بگیریم و یکی دیگر از اشتباهات امامیه این است که می گوید وجود امام لطف در دین است و ما دلیلی بر این لطف بودن نداریم».((2))

در کنار این رویارویی های مذهبی، بازار تهمت زدن ها به متکلمان امامیه بسیار گرم بود که حتی هشام بن حکم، دانشمند و متکلم شیعی، که تمام زیربناهای کلامی و اعتقادی را مستقیما از امام صادق علیه السلام گرفته بود نیز از این اتهامات به دور نمانده و دو گروه معتزله و اشاعره او را متهم نمودند که او بر این عقیده است که خداوند جسم است((3)) در حالی که او در مسائل

ص: 112

اعتقادی چنان پابند به آموزه های امام معصوم بود که در داستان مناظره معروف که او با عمروبن عبید معتزلی در بصره انجام داد، با استدلال قوی منصوب بودن امام را از طرف خداوند ثابت نمود. پس از آن امام صادق علیه السلام در مجلس بزرگی که از یاران حضرت تشکیل شده بود به هشام دستور می دهد که جریان مناظره را گزارش دهد. پس از آن گزارش بود که امام فرمود: «ای هشام! چه کسی این مناظره را به تو اموخته بود؟» هشام جواب داد:

شیئی اخذته منک و الّفته؛

این ها مطالبی بود که از شما فراگرفته بودم و خودم تنظیم کردم.((1))

در این گزارش دو نکته قابل توجه است: الف- وجود مناظرات مذهبی میان معتزله و امامیه در عصر امام صادق علیه السلام و ب - اعتقاد راسخ هشام به آموزه های امام معصوم.که می گوید: مایه اصلی بحث اعتقادی و کلامی را از امام گرفتم منتهی طبق مقتضا و موقعیت جلسه خودم تنظیم نمودم.

در راستای همین سیاست، شخصیت انقلابی و ظلم ستیزی مانند زید فرزند امام زین العابدین را از شاگردان واصل بن عطا ذکر نموده و به او تهمت معتزلی بودن می زند و می گوید: «او با اینکه جدش علی بن ابی طالب علیه السلام را افضل صحابه

ص: 113

می دانست اما قائل به جواز امامت مفضول بر افضل است؛ لذا خلافت ابوبکر را بر حق می دانست.((1))

هم چنین نسبت به سید مرتضی که از مدافعان برجسته عقاید شیعه است اتهام وارد نموده است که او در اصول اعتقادی از پیروان مذهب معتزله است.((2))

به مرور زمان دامنه اتهام زنی ها به دانشمندان شیعی آن گونه بالا می رود که حتی دانشمند فقیه، متکلم و فیلسوفی مانند خواجه نصیر الدین طوسی را به اسماعیلیه بودن متهم می کند؛ زیرا او که به دلیل اوضاع سیاسی و کشاکش های ویرانگر و سرکوب گرانه دوران خود، مجبور می شود 28 سال از عمر با برکت خود را در دربار اسماعیلیان به صورت زندانی به سر برد؛ بدون پایه و اساس به ایشان تهمت می زند که او پیرو مذهب اسماعیلیه است؛((3)) در حالی که کتاب های «رساله امامت»، «تجرید الاعتقاد» و «قواعد العقاید» شیخ از مهم ترین سند و مدرک بر شیعه بودن ایشان است.

در پیش گرفته بودند و هیچ گاه رضایت نمی دادند که اندیشه امامت آن گونه که امامان شیعه و متکلمان پیرو آنان می خواهند نشر یابد و با در نظر داشتن آن موقعیت با اندک تأمل معلوم می شود که اصلی ترین حاملان، مطرح کنندگان و دفاع کنندگان اندیشه شیعه در زمان امامان، خود آن بزرگواران بودند و این اندیشه که برگرفته از قرآن و سنت بوده است و تنها وسعت و نوع طرح و دفاع کردن از آن طبق اقتضای زمان فرق می کرد که اوج آن در زمان آخر امامت امام باقر علیه السلام و دوره نخست امامت امام صادق علیه السلام بود و در زمان امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام عده ای از شاگردان شان با راهنمایی خود آنان به فراگیری علم کلام می پرداختند و این وضعیت تا زمان نصیر الدین طوسی وجود داشت.((1))

در عین حال رفتار خصمانه دشمنان همواره در جریان شیعی در قالب فشار های روانی مانند شکنجه های بدنی و زندانی کردن و نظارت بر خود و خانواده شان نیز چنان فضای سنگین و وحشت زایی را به وجود آورده بودند که شیعیان همیشه در معرض یورش های سخت و بی رحمانه آنان قرار داشتند که هدف دشمنان خاتمه دادن به زندگی شیعیان بود و برای رسیدن به این هدف، ارتکاب هر کاری را جایز می شمردند؛((2)) زیرا حکمرانان می دانستند شیعیان به پیروی از امامان معصوم شان حکومت آنان را فاقد مشروعیت می دانند.

ص: 115

سرانجام اینکه جو اختناق و فشارهای بی حد و حساب مذاهبی مانند معتزله و اشاعره و نیز مهم تر از همه، فشار های حکمرانان چنان عرصه را برای دانشمندان شیعه تنگ کرده بود که آنان ناگزیر بودند برای در امان ماندن از آسیب های دشمنان از اصل تقیه که مشروعیت آن از جانب امامان معصوم: تأیید شده بود استفاده کنند و در آن فضای ملتهب و نا آرام در موارد فراوان از جمله در بحث حساسی مانند تعریف و طرح امامت که مورد توجه ویژه مذاهب دیگر و حکمرآنان بود تا حدودی با دشمنان خود تعامل و مماشات کنند.

در عین حال باید توجه کرد که این مقدار از تعامل و مماشات متکلمان شیعی با دیگران هیچ گاه به معنای معامله گری و دست برداشتن از اصول عقاید شیعه در باب امامت نبود. بهترین گواه در این ادعا مطالعه آثار نگارش یافته به وسیله ی همان متکلمان است این تعریف های به ظاهر ناسازگار که از آنان نقل شد به خوبی نمایان است. هر یک از آنان پس از ذکر آن تعریف مشهور درباره امامت بلافاصله بسیار هوشمندانه و با زیرکی خاصی شرایط امام را مطرح کرده اند که در ضمن ذکر شرایط امام، تمام اندیشه شیعه را در باب امامت، مانند لطف بودن، عصمت و... را گنجانده اند.

بحث امامت از مواردی است که در بسیاری از شاخه های آن از جمله در تعریف امامت، روایات فراوان وجود دارد که مناسب است بنا به اقتضای این بحث، که درباره تعریف امامت است، به شواهدی از آن روایات اشاره شود:

رسول خدا9: مجلسی در «بحار» و شیخ صدوق در «معانی الاخبار» از پیامبر نقل کرده است که آن حضرت فرمود:

سمّیی الامام اماما لانه قدوة للناس منصوب من قبل الله تعالی ذکره مفترض الطاعة علی العباد؛((1))

امام به آن دلیل امام نامیده می شود که مقتدای مردم است و از طرف خدای متعال منصوب شده است و فرمان برداری اش بر بندگان واجب است.

امیرالمؤمنین: ایشان در تعریف پیشوایان می فرمایند:

انما الائمة قوام الله علی خلقه و عرفائه علی عباده و لا یدخل الجنة الا من عرفهم و لا یدخل النار الا من انکرهم و انکروه؛((2))

امامان (پیشوایان) برپادارنده مردم از جانب خدایند و وسیله شناخت او و کارشناسان خدا بر بندگانش می باشند. بر بهشت وارد نمی شوند جز کسانی که امامان را می شناسند و شناخته شده امامان هستند و کسانی وارد جهنم

ص: 117

می شوند که امامان را نشناسند و شناخته شده آنان نباشند.

امام صادق علیه السلام : ان الامامة عهد من الله عزوجل معهود لرجل سمیّن لیس للامام ان یزویها عمن یکون من بعده((1))

امامت عهد و وصیتی است که از ناحیه خدای تعالی برای شخص معین واگذار شده است و امام پیشین نمی تواند آن را از امام بعدی پنهان نماید.

امام رضا علیه السلام : آن حضرت نیز در بیان بسیار جامع و طولانی، واژگان امام و امامت را به گونه ای روشن تعریف نموده است که به دلیل اختصار به برخی از گفتار امام اشاره می شود. به نقل شیخ مفید و دیگران از یکی از یاران امام به نام عبدالعزیز بن مسلم می گوید: با عده ای در مسجد جامع مرو در امر امامت، که مورد اختلاف فراوان بود، گفت گو می کردیم تا اینکه من به محضر مولای خود امام رضا علیه السلام شرفیاب شدم و سخنان مردم را درباره امامت به عرض آن حضرت رساندم. پس از آن حضرت تبسمی کرد و این حدیث طولانی را در تعریف امامت و جایگاه امام ایراد فرمود که در بخش هایی از آن حدیث آمده است:

ان الامامة خلافة الله و خلافة الرسول و مقام امیرالمؤمنین و میراث

ص: 118

الحسن و الحسین ان الامامة زمام الدین و نظام المسلمین و صلاح الدنیا و عز المؤمنین ان الامامة اس الاسلام النامی و فرعه السامی

امامت، خلافت و جانشینی خدا (در زمین) و جانشین رسول خدا9 است و مقام امیرالمؤمنین علیه السلام و میراث حسن علیه السلام و حسین علیه السلام است امامت زمامدار دین و نظام بخش مسلمانان و اصلاح گر دنیا و عزت بخش مؤمنان است. امامت بنای اساس اسلام و شاخه با برکت آن است.

پس از آن در تعریف واژه امام می فرماید:

الامام امین الله فی خلقه و حجته علا عباده و خلیفته فی بلاده و الداعی الی الله و الذاب عن حُرُم الله امام مطهر من الذنوب و المبرا عن العیوب المخصوص بالعلم... عالم بالسیاسة مفروض الطاعة قائم بامر الله ناصح لعبادالله، حافظ لدین الله؛((1))

امام امین خداوند در میان خلقش و حجت او بر بندگانش و خلیفه او در بلادش است امام دعوت کننده به سوی خدا و دفاع کننده از محرمات الاهی است، امام از گناهان پاک و از عیب ها به دور و به علم و دانش مخصوص است امام آگاه به سیاست و فرمانبرداری از او واجب و به پادارنده امر خداوند و دلسوز

ص: 119

بندگان و نگهبان دین خدا است.

بدون تردید با دقت در این روایات و با تحلیل واژگان به کار رفته می توان به این واقعیت پی برد که در تمام این روایات مسئله انتخاب امام از طرف خداوند به عنوان یک امر مسلم ذکر شده است که از جهت کاربردی در بحث اعتقادی و کلامی باید در تعریف امامت لحاظ گردد که ما در گزینه پیشین به نمونه هایی از آن گونه تعریف ها اشاره کردیم و در نهایت آنچه از این روایات در تعریف امام و شرایط آن می توان استنباط نمود اینک امام با این معنا و شرایط و مسئولیت هایی که ذکر شد باید انتخاب او مانند انتخاب نبی با ملاک های ویژه و خارج از دسترس بشر باشد؛ زیرا با انتخاب بشر هیچ تضمینی وجود ندارد که امام را با آن شرایط ویژه انتخاب کند.

تنها راه اطمینان آور در انتخاب امام همان راهی است که انتخاب امام را مانند انتخاب نبی از طرف خداوند بدانیم.

طور کلی به دو دسته تقسیم می شود: الف - روایات مطلق که در آنان بدون قیدی سخن از امام و ضرورت آن به میان آمده است که این دسته در ابتدای این فصل نگارش یافت. ب - روایات مقید که در این دسته علاوه بر ذکر امام و ضرورت آن، مصادیق امامان نیز ذکر شده است که در اینجا مناسب است برای تکمیل معنا شناسی امامت به شواهدی اشاره شود.

عبدالرحمن بن سمره نقل نموده است که پیامبر9 به من فرمود: ای فرزند سمره! زمانی که آراء و خواهش ها پراکنده شد به علی بن ابی طالب علیه السلام رو آورید.

«فانه امام امتی و خلیفتی من بعدی»؛((1))

او پیشوای امت من و جانشین بعد از من است.

نیز آن حضرت فرمود:

«ایها الناس ان علیا امامکم من بعدی... من انکره انکرنی و من انکرنی فقد انکر الله و من اقر بامامته فقد اقر بنبوتی»؛((2))

«ای مردم همانا علی پیشوای شما است بعد از من کسی که انکار کند علی را، من را انکار نموده است و کسی که مرا انکار کند خدا را انکار نموده و کسی که اقرار به امامت علی نماید به نبوت من اقرار نموده است...»

ص: 121

و نیز از انس بن مالک نقل شده است که رسول خدا9 به ابوبرزه اسلمی فرمود:

«یا ابا برزه ان رب العالمین عهد الیی فی علی بن ابی طالب علیه السلام عهدا فقال علی رایة الهدی و امام اولیائی و نور جمیع من اطاعنی»؛((1))

ای ابوبرزه همانا پروردگار عالمیان پیمان بست با من درباره علی بن ابی طالب علیه السلام پیمان بستنی و پس از آن گفت علی پرچمدار هدایت و پیشوای دوستان من و روشنایی بخش تمام کسانی است که از من فرمان برداری کند.

به نقل حاکم در مستدرک، رسول خدا9 فرمود:

اوحیی الیی فی علی ثلاث انه سید المسلمین و امام المتقین و قائد الغرالمحجلین؛((2))

به سوی من نسبت به علی سه چیز وحی شده است او آقای مسلمانان، پیشوای پرهیزگاران و رهبر سفید رویان است.

و نیز آن حضرت خطاب به علی فرمود:

«یا علی انت الامام بعدی و مالک فی امتی نظیر»؛((3))

ای علی تو پیشوای بعد از من هستی و

ص: 122

در میان امت من کسی همانند تو نیست.

در روایت دیگری نقل شده است که رسول خدا9 فرمود:

«ان علی بن ابی طالب علیه السلام الامام بعدی و اعلموا ان الله قد نصبه لکم ولیا مفترضا طاعته»؛((1))

«علی بن ابی طالب علیه السلام پیشوای بعد از من است؛ بدانید که خداوند او را سرپرست و پیشوای شما نصب کرده و واجب کرده است پیروی از او را.»

در جریان حدیث معراج از رسول خدا9 نقل شده است که خداوند به من فرمود:

«یا محمد انی جعلت علیا امام المسلمین فمن تقدم علیه اخزیته»((2))

ای محمد! من علی را پیشوای مسلمانان قرار دادم و هر کس خود را از او جلو اندازد، خوار و ذلیل می کنم.

هم چنین از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است که رسول خدا9 فرمود:

الائمه بعدی اثنا عشر اولهم انت یا علی و اخرهم القائم الذی یفتح الله عزوجل علی یدیه مشارق الارض و مغاربها؛((3))

پیشوایان پس از من دوازده نفرند؛

ص: 123

یا علی نخستینشان تو هستی و آخرین آنان قائم است که خداوند با دستان او شرق و غرب زمین را می گشاید.

در روایت دیگری از علی علیه السلام نقل شده است که رسول خدا9 به من فرمود:

انت الامام ابوالائمه احد عشر من صلبک ائمة مطهرون؛((1))

«تو پیشوا و پدر پیشوایان هستی یازده تن از صُلب تو پیشوایانی هستند پاکیزه.»

و در روایت دیگری از انس بن مالک نقل شده است که روزی، در حالی که رسول خدا9 در جمع یاران خود نشسته بود به آنان فرمود:

اول من یدخل من هذالباب امام المتقین و سید المرسلین و قائد غر المحجلین؛

نخستین کسی که از در وارد می شود پیشوای پرهیزگاران و آقای مسلمانان و رهبر سفید رویان است.

پس در آن هنگام علی وارد شد و رسول خدا9 از او استقبال کرد و گفت:

انت تؤدی عنی و تسمعهم صوتی و تبین لهم ماختلفوا فیه من بعدی؛((2))

تو از جانب من ادا می کنی و صدایم

ص: 124

را به آنان می رسانی و بیان می کنی آنچه را که بعد از من در آن اختلاف می کند.

از امام حسن عسکری علیه السلام نیز نقل شده است که رسول خدا9 به ابن مسعود فرمود:

یا ابن مسعود علی بن ابی طالب علیه السلام امامکم بعدی و خلیفتی علیکم فاذا مضی فابنی الحسن امامکم بعده و خلیفتی علیکم فاذا مضی فابنی الحسین امامکم بعده و خلیفتی علیکم ثم تسعة من ولد الحسین واحدا بعد واحد ائمتکم و خلفائی علیکم... و من انکر واحدا منهم فقد انکرنی و من انکرنی فقد انکر الله و من جحد واحدا منهم فقد جحدنی و من جحدنی فقد جحد الله لان طاعتهم طاعتی و طاعتی طاعة الله و معصیتهم معصیتی و معصیتی معصیة الله؛((1))

ای فرزند مسعود! علی بن ابی طالب علیه السلام پس از من پیشوای شما و خلیفه من است بر شما چون او بگذرد فرزندم حسن پس از او پیشوای شما، چون و خلیفه من بر شماست وچون او برود فرزندم حسین پیشوای شماست سپس نه تن از فرزندان حسین یکی پس از دیگری پیشوایان شمایند و هر کس یکی از ایشان را انکار کند مرا انکار کرده و هر که مرا انکار کند خدا را

ص: 125

انکار کرده است و هر که یکی از ایشان را رد کند مرا رد کرده و هرکه مرا رد کند خدا را رد کرده است؛ زیرا پیروی ایشان پیروی من و پیروی من پیروی خداست و نافرمانی ایشان نافرمانی من و نافرمانی من نافرمانی خداست.

با نگاه تطبیقانه به آنچه تاکنون درباره مصداق شناسی امامان وپیشوایان در روایات به نگارش در آمد می توان به این مطلب مهم و اساسی دست یافت که مسئله امامت و پیشوایی پس از رسول خدا9، بحثی مهم و در خور توجه بوده است که آن حضرت نیز نه تنها هیچ گاه از آن غفلت نورزید، بلکه در موقعیت های مختلف درباره آن سخن گفته است که در این زمینه می توان به احادیث مشهور و به یاد ماندنی یوم الدار، غدیر، منزلت، ثقلین و... اشاره کرد که در اینجا از ذکر آنان خودداری می شود،((1)) و در پایان تأکید می شود که از روایات نگارش یافته در باب مصداق شناسی امام می توان به امور ذیل درباره ی جایگاه و ویژگی های امامت اشاره نمود:

الف - ضرورت وجود امام برای سامان بخشی به مسائل دین و دنیای امت اسلامی.

ب - انتخاب امام باید از طرف خداوند انجام شده و به وسیله ی پیامبر برای آگاهی مردم مانند باقی دستورات الاهی ابلاغ گردد.

ج - در این روایات از جهت مصداق شناسی هیچ ابهامی باقی نمانده است مگر اینکه انگیزه هایی برای انکار امام و امامت الاهی در ذهن کسی

ص: 126

باشد.

د - در برخی از این روایات تطبیق و پیوستگی میان معرفت نبی و امام و نیز انکار نبی و امام مطرح شده بود که از جهت معرفت شناسی می توان به این نکته دست یافت که امامت از نبوت جداناپذیر بوده و پس از درگذشت نبی امام در جایگاه او به عنوان جانشین او وظیفه هدایت گری خلق را بر عهده می گیرد.

ص: 127

پس از رحلت پیامبر رسول اکرم صلی الله علیه و آله، در نظام سیاسی و مدیریتی مسلمانان واژگان «خلیفه» و «خلافت» از پر کاربردترین واژگانی اند که با بار سیاسی و اعتقادی وارد تاریخ و ادبیات مسلمانان شده و در گذر زمان مفاهیم پر فراز و نشیبی از آن ها اراده شده است که در بیشتر زمان ها ابزاری بوده است برای تفرقه افکنان که تاب دیدن اتحاد مسلمانان را نداشتند و از طرف دیگر خلافت در عرف سیاسی و فرهنگی مسلمانان مورد سوء استفاده های فراوان قرار گرفته است که عده ای با استفاده از مفهوم این واژه به سرنوشت دیگر مسلمانان مسلط شده و به عنوان جانشین رسول اکرم صلی الله علیه و آله با در دست داشتن اختیارات وسیع از هیچ کرداری فروگذار نکردند. بر این اساس مناسب است که واژه «خلیفه» و «خلافت» را ابتدا در آیات قرآن و روایات معنا شناسی کنیم سپس در عرف و اصطلاح مسلمانان بررسی نماییم.

ص: 129

اوست کسی که شما را در زمین جانشینان نسل های گذشته قرار داد و (پایه های مادی و معنوی ) برخی از شما را بر برخی دیگر به درجاتی بالا برد تا شما را در آنچه به شما عطا کرده بیازماید قطعا پروردگارت زودکیفر است و یقینا بسیار آمرزنده و مهربان است.

«وَیَجْعَلُونَ لِلَّهِ مَا یَکْرَهُونَ وَتَصِفُ الْسِنَتُهُمُ الْکَذِبَ ان لَهُمُ الْحُسْنَی لا جَرَمَ ان لَهُمُ النَّارَ وَانَّهُمْ مُفْرَطُونَ»((1))

«آنان برای خداوند چیزهایی قرار می دهند که خودشان از آن کراهت دارند (= فرزندان دختر) با این حال زبانشان به دروغ می گویند سرانجام نیکی دارند به ناچار برای آنان آتش است و آنان از پیشگامان دوزخند»

«دَعْوَاهُمْ فِیهَا سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَتَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلامٌ وَاخِرُ دَعْوَاهُمْ ان الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»((2))

«گفتار (و دعا) آنان در بهشت این است که خداوندا منزهی تو و تحیت آنان در آنجا سلام و آخرین سخنشان این است که: حمد مخصوص خدا پروردگار عالمیان است.»

«اوَعَجِبْتُمْ ان جَاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلَی رَجُلٍ مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَاذْکُرُوا اذْ جَعَلَکُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَزَادَکُمْ فِی الْخَلْقِ بَسْطَةً فَاذْکُرُوا الاءَ اللَّهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»((3))

آیا تعجب کرده اید که دستور آگاه

ص: 131

کننده پرودگارتان به وسیله مردی از میان شما به شما برسد تا از مجازات الاهی بیم تان دهد؟ و به یاد آورید هنگامی که شما را جانشینان قوم نوح قرار داد و شما را از جهت خلقت (جسمانی) گسترش (و قدرت) داد. پس نعمت های خدا را به یاد آورید شاید رستگار شوید.

در این آیات مراد، خلافت و جانشینی عامه مردم است که از طرف خداوند به آنان برای آبادانی زمین و بهره بردن از نعمت در آن اذن عام داده شده است.((1))

علامه طباطبایی درباره معنای خلافت عامه مردم در زمین با استفاده از این آیات می نگارد: «خلیفه بودن مردم در روی زمین به این معناست که هر دسته لاحقی در مقام سابقین برخیزند و بر تصرف و انتفاع از زمین همان طور که گذشتگان مسلط بودند مسلط شوند.»((2))

در تفسیر «تبیان» در این زمینه آمده است: «خلفا در این آیات جمع خلیفه است و معنایش این است که گروهی بر جای گروهی دیگر به تدبیر امور اقدام نمایند.»((3))

بنابراین یک دسته از آیات نشان دهنده خلافت عامه مردم در استفاده از نعمت های الاهی است که بنابر حکمت الاهی از نعمت های خداوند در زمین استفاده می برند.

ص: 132

را حکمران روی زمین خواهد کرد همان گونه که به پیشینیان آنان خلافت روی زمین را بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترس شان را به امنیت و آرامش مبدل می کند آن چنان که تنها مرا می پرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت و کسانی که بعد از آن کافر شوند آنان فاسقانند.»

درباره دلالت این آیات بر خلافت و جانشینی در بعضی منابع این چنین آمده است: «خلیفه و استخلاف که در قرآن آمده است به دو معنا است. اول: جانشینی عام برای نوع بشر که هدف از آن آبادانی زمین و عالم هستی است. دوم: جانشینی خاصی که هدف از آن جانشینی برگزیدگان است که در آیات دسته دوم این نوع از خلافت و جانشینی مراد است که مخصوص عدهای از افراد بشر است نه تمام بشر... و مراد از خلافت و جانشینی بشر از خداوند که واجب الوجود است به معنای جانشینی بعد از فقدان نیست؛ زیرا فقدان نسبت به واجب الوجود معنا ندارد، بلکه مراد خلافت اولیه است به این معنا که مالک اصلی زمین و آسمان خداوند است، اما در عین حال به نوعی قدرت و امکان برای بندگان برگزیده خود نیز داده است.((1))

ص: 134

صدرالمتالهین شیرازی با استفاده از آیه ی:

«یَا دَاوُدُ انَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الارْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ»((1))

می گوید: مراد از خلافت آدم در زمین، مقام ولایت است و این مقام بزرگترین منصب است که با آن حق تصرف در امور و مصالح دیگران پیدا می کند.((2))

نیز ایشان از واژه «جاعل» در «انِّی جَاعِلٌ فِی الارْضِ خَلِیفَةً»((3)) استفاده نموده که جاعل اشاره دارد بر اینکه انتخاب خلیفه از طرف خداوند است و جایز نیست که آن را به مردم واگذارد.((4))

آیت الله جوادی املی در تفسیر آیه «انِّی جَاعِلٌ فِی الارْضِ خَلِیفَةً» میگوید: «مقام آدمیت که شخصیت حقوقی انسان کامل است محور خلافت الاهی است؛ زیرا بیان خلافت در قالب جمله اسمیه مفید استمرار است.»((5))

در بعضی روایات در تفسیر این آیه آمده است: مراد از اینکه خداوند می فرماید من در روی زمین خلیفه قرار دادم این است که یکون حجة لی فی

ص: 135

الارض علی خلقی؛((1)) تا آنان حجت بر مخلوقاتم در روی زمین باشند.

هم چنین در روایات درباره تفسیر و بیان کردار خلفا در این آیات آمده است:

خلفائی علی خلقی فی الارض ینهونهم عن معصیتی و ینذرونهم و یهدونهم الی طاعتی و یسلکون بهم سبیلی؛((2))

(آنان) جانشینان من بر بندگانم در روی زمین هستند باز می دارند بندگانم را از نافرمانیم و آنان را بیم داده و هدایت می کنند به سوی فرمانبرداری از من و راه می پیمایند با آنان راهی به سوی من.

هم چنین در حدیثی از امام رضا علیه السلام که سلسله سند آن به امیرالمؤمنین علیه السلام می رسد نقل شده است که رسول خدا9 به چهار آیه از قرآن اشاره کرد و فرمود: خداوند در این آیات از چهار خلیفه خبر داده است:

الاول: «قال انِّی جَاعِلٌ فِی الارْضِ خَلِیفَةً»((3))

و خلیفه در این آیه آدم است.

الثانی: «یَا دَاوُدُ انَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الارْضِ»((4))

و خلیفه در این آیه داوود است.

ص: 136

الثالث: خداوند از قول موسی حکایت نموده

« قال لهارون اخلفنی فی قومی»((1))

و خلیفه در این آیه هارون است.

الرابع: خداوند فرموده: «و اذان من الله و رسوله الی الناس»((2))

فکنت انت یا علی خلیفتی

یعنی کسی که از جانب خدا و رسول اذن دارد تو هستی یا علی((3))

بنابراین آنچه تاکنون به نگارش درآمد رهیافتی بود برای این مطلب که واژه خلیفه به معنای جانشینی خداوند در قرآن به دو معنا به کار رفته است: یکی به معنای جانشینی عام و برای استفاده از نعمت های خداوند در زمین و دوم به معنای جانشینی خاص و دارای مقام و منصب الاهی که از آثار آن داشتن ولایت و حق تصرف در امور دیگران است تا در سایه رهبری آنان احکام و قوانین الاهی از تغییر و تحریف محفوظ ماند و بر این اساس است که وجود آن خلفای الاهی برای همیشه در روی زمین به عنوان حجت الاهی و هدایت گر انسان ها لازم است و از طرف دیگر برای همه واجب است که با آنان مخالفت نورزیده و فرمانبردار آنان باشند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در این باره می فرماید:

لا تخلوالارض من قائم لله بحجة اما ظاهرا مشهورا و اما خائفا

ص: 137

مغمورا... اولئک خلفاء الله فی ارضه و الدعاة الی دینه؛((1))

هرگز زمین خالی نمی ماند از کسی که حجت الاهی را به پا دارد خواه آشکار و مشهور باشد یا بیمناک و پنهان، آنان جانشینان خدا در روی زمین و داعیان به سوی دین اویند.

در حدیثی از پیامبر9 نقل شده که درباره علی علیه السلام فرمود:

ان علیا خلیفة الله؛((2))

همانا علی خلیفه خداست.

در روایتی امام صادق علیه السلام می فرمایند در روز قیامت ندا می شود:

این خلیفة الله فیقوم امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام فیاتی الندا من قبل الله یا معشر الخلائق هذا علی بن ابی طالب علیه السلام خلیفتة الله فی ارضه و حجته علی عباده؛((3))

کجا است خلیفه خداوند؟ پس از آن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام بلند می شود. پس از آن ندایی از جانب خداوند می رسد که ای تمام مخلوقات این علی بن ابی طالب علیه السلام خلیفه خدا در زمین و حجت او برای

ص: 138

بندگانش بود.

در حدیثی امام رضا علیه السلام مقام امامت را مقام خلیفهًْ اللهی دانسته، می فرماید:

ان الامامة خلافة الله؛((1))

همانا امامت خلافت و جانشینی خداوند است.

لغوی مشهور ابن منظور در این زمینه می گوید:

جاز ان یقال للائمة خلفا الله فی ارضه؛((2))

جایز است به پیشوایان، جانشینان خداوند در زمین گفته شود.

بدیهی است که اینجا مراد، پیشوایان تأیید شده از طرف خداوند است نه پیشوایان طاغوتی و غیر الاهی.

در اینجا نکته ای که باید آن را مد نظر قرار داد این است که، این خلفای الاهی دارای شئون و ویژگی های خاصی هستند؛ از جمله داشتن حق حاکمیت و فرمانروایی از طرف خداوند؛ منتهی اجرایی شدن این حق وابسته به شرایطی مانند پذیرش مردمی است اما از نظر حقوقی همیشه ثابت و پابرجا است چه مردم بخواهند و چه نخواهند.

پرکاربرد است که برای معرفی جانشین رسول اکرم صلی الله علیه و آله و بیان ضرورت آن استفاده شده است و دقت و تأمل می توان مفاد این روایات را به دو دسته مطلق (بدون بیان مصداق) و مقید (با تعیین مصداق) تقسیم کرد که در اینجا ابتدا، برای اثبات ضرورت خلافت و طرح آن در روایات رسول اکرم صلی الله علیه و آله، روایات مطلق را به نگارش در آورده، سپس در پایان این فصل به روایات مقید که در آنان مصادیق خلفا بیان شده است، خواهیم پرداخت.

در میان روایاتی که واژه «خلیفه» در آن بیان شده است، روایات اثنا عشر، که در آن رسول اکرم صلی الله علیه و آله طرح جانشینان دوازده گانه بعد از خود را پایه ریزی کرده است، از مشهورترین روایات در این باب است که پیش از نقل این روایات توجه به این نکته ضرورت دارد که احادیث اثنا عشر با واژگان «اثنا عشر اماما((1)) و اثنا عشر امیرا»((2)) نیز نقل شده است و اما آنچه به تناسب این فصل ذکر می شود اختصاص دارد به احادیثی که در آن واژه «خلیفه» به کار رفته است.

در روایتی که سند آن به عبدالله بن مسعود می رسد این چنین نقل شده است: «در آن زمانی که ایشان درکوفه مشغول تعلیم دادن قرآن برای آن مردم بود کسی از او سؤال کرد آیا پیامبر به شما از تعداد جانشینان پس از خود خبر داده بود؟ ابن مسعود به او گفت: از آن روزی که من

ص: 140

به عراق آمدم تا هنوز کسی از من در این باره سؤال نکرده است، بله در این زمینه خودم از رسول خدا9 شنیدم که فرمود:

«یکون بعدی من الخلفا عدد نقباء بنی اسرائیل اثنا عشر کلهم من قریش»؛((1))

پس از من تعداد جانشینانم به تعداد نقبای بنی اسرائیل دوازده نفر می باشد که تمام آنان از قریش هستند.

هم چنین از رسول خدا9 نقل شده است:

«لا یزال الدین قائما حتی تقوم الساعة او یکون علیهم اثنا عشر خلیفة کلهم من قریش»؛((2))

پیوسته دین اسلام تا روز قیامت پابرجا خواهد بود دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند بر مردم خلافت خواهند کرد.

در حدیث دیگر نقل شده است:

«لا یزال هذا الدین قائما حتی یکون علیکم اثنا عشر خلیفه؛((3))

همیشه این دین (اسلام) پابرجاست تا دوازده خلیفه، خلافت کنند.

ص: 141

سید بن طاووس حدیث اثنا عشر خلیفه را با چندین سند از منابع اهل سنت نقل نموده است از جمله این حدیث:

«لا یزال هذاالدین ظاهرا حتی تقوم الساعة و یکون علیهم اثنا عشر خلیفه کلهم من قریش؛((1))

پیوسته این دین آشکار است تا قیامت بر پا شود و یا دوازده خلیفه بر آنان (مسلمانان) خلافت کنند که همگی از قریش هستند.

در «عیون اخبار الرضا» درباره تعداد خلفا و کارنامه عملی آنان نقل شده است:

«ان هذه الامة لا تهدی حتی تکون فیها اثنا عشر خلیفه کلهم یعمل بالهدی و دین الحق»؛((2))

این امت هدایت نگردد مگر اینکه دوازده خلیفه در بین آنان خلافت نمایند که همه آنان به سوی هدایت گری و دین حق عمل نمایند.

هم چنین در روایتی نقل شده است که رسول خدا9 فرمود:

«یکون بعدی اثنا عشر خلیفه... اسمائهم فی الوصیة من لدن»؛((3))

پس از من دوازده خلیفه هستند که

ص: 142

نام های آنان با سفارش (از جانب خداوند) تعیین شده است.

در «کنز العمال» نقل شده است:

«لا یزال امر امتی صالحا حتی یمضی منهم اثنا عشر خلیفة کلهم من قریش؛((1))

همیشه امر خلافت میان امت من به شایستگی ادامه دارد تا اینکه میان آنان دوران دوازده نفر خلیفه پایان یابد و همگی از قریش هستند»

در روایت جابر بن سمره از پیامبر9 آمده است:

«ان الاسلام لا یزال عزیزا الا اثنا عشر خلیفه»؛((2))

«اسلام همیشه عزت مند است تا مادامی که دوازده خلیفه خلافت کنند.»

در حدیث دیگر از پیامبر9 نقل شده است:

«لا تزال هذه الامة مستقیما امرها ظاهرة علی عدوها حتی یمضی اثنا عشر خلیفة کلهم من قریش»؛((3))

همیشه امر این امت به راهی راست

ص: 143

بوده و بر دشمنان پیروز است تا اینکه دوازده نفر خلیفه بر آنان خلافت کنند که همگی از قریش هستند.

هم چنین حضرت فرمود:

«لا یزال هذا الامر عزیزا الا اثنا عشر خلیفه کلهم من قریش»؛((1))

همیشه امر خلافت استوار است تا دوازده خلیفه که همه از قریش هستند خلافت نمایند.

ما در اینجا به ذکر همین مقدار از روایات اکتفا می کنیم و تأکید می کنیم که به جز روایات نگارش یافته در اینجا، دهها روایات دیگر با همین مضمون در منابع شیعه و سنی نقل شده است که برای اطلاع بیشتر به منابع ذیل مراجعه شود.((2))

1 - همان گونه که نگارش یافت، این احادیث مورد اتفاق شیعه و سنی است.

2 - تأکید بر عدد دوازده که این مطلب در متن تمام روایات به عنوان شاخصه اصلی مورد توجه قرار گرفته که تعداد خلفا بعد از رسول دوازده نفرند.

3 - تمام آن دوازده نفر از قریش هستند.

4 - خلافت اختصاص به زمان خاصی ندارد، بلکه تا امت اسلامی باقی است خلافت نیز برای آنان ضرورت دارد.

5 - قوام و ثبات دین به وجود خلفای دوازده گانه وابسته است.

6 - عزت اسلام به وجود خلفای دوازده گانه است.

7 - صحت حدیث. ( از جهت کاربردی و اعتقادی یکی از مهم ترین ویژگی های حدیث اثنا عشر این است که این حدیث مورد اتفاق شیعه و سنی است و این نکته قابل توجه است که از جهت پیشینه شناسی حدیث یاد شده نخستین بار در منابع اهل سنت که مربوط به اواخر قرن دوم است به ثبت رسیده، مانند ابوداوود طیالسی در «مسند» خود و نعیم بن حماد در کتاب «الفتن»((1)) و پس از آن محدثان و دیگر دانشمندان نامدار اهل سنت حدیث فوق را نقل نموده و بسیار نیز بر صحت آن اشاره نموده اند.)

ترمذی در «صحیح» خود پس از نقل حدیث تصریح

ص: 145

نموده است: هذا حدیث حسن.((1))

هیثمی می نگارد: «رجال حدیث اثنا عشر که طبرانی آن را در «معجم الکبیر» نقل نموده است همگی صحیح و مورد وثوق است».((2))

هم چنین ابن حجر درباره حدیث اثنا عشر که از ابن مسعود نقل شده می نگارد: «حدیث حسن» است.((3))

ذهبی پس از نقل حدیث اثنا عشر می نگارد:

هذه حدیث صحیح((4))

عمروبن عاصم درباره این حدیث می گوید:

حدیث صحیح، اسناده حسن و رجاله ثقات((5))

بنابراین حدیث اثنا عشر مورد وثوق و اطمینان دانشمندان اهل سنت است که این از جهت کاربردی می تواند از مهمترین ویژگی های این حدیث به شمار آید.

ص: 146

اولیا».((1))

در برخی منابع آمده است که خلیفه به معنای سلطان بزرگ است و در آن دو معنای فاعلی و مفعولی را می توان لحاظ کرد. معنای فاعلی به اعتبار اینکه او جانشین است از کسی که قبل از او بود و معنای مفعولی به اعتبار این که خداوند او را خلیفه قرار داده است.((2))

از معنای لغوی خلیفه می توان استنباط کرد که خلافت و جانشینی در دو فرایند زیر محقق می شود:

الف - گروهی از کاری کنار روند و عده ای دیگر جانشین آنان شوند.

ب - شخص یا گروهی تدبیر و اداره کاری را از سوی شخص یا گروهی بر عهده گیرند.((3))

در حقیقت از گفتار اهل لغت درباره جایگاه خلیفه و مقام خلافت می توان به این نتیجه رسید که همان سلطه و حقی که در امری برای مستخلف عنه بالاصاله وجود داشت پس از او بالتبع برای خلیفه و جانشینش محقق می شود تا بر کارهای او همانند خودش سامان بخشد.

ص: 148

در میان مردمان صدر اسلام روشن بود. سید مرتضی در این باره می نگارد:

در عرف مردمان هر عصر و دوره ای این مطلب مسلم است که امرا و حاکمان شان فردی را به عنوان قائم مقام و جانشین خود در نظر می گیرند تا در نبود آن حاکم یا امیر به کارها سامان بخشد و در مواردی هم مردم از سلاطین خود در این زمینه سؤال می کردند که چه کسی را جانشین خود تعیین کرده و در امت اسلام نیز بارها رسول اکرم صلی الله علیه و آله به یاران خود فرمود: خلیفتی فلان او فلان و مفهوم خلیفه و نیز ضرورت وجود آن بعد از رسول اکرم صلی الله علیه و آله در نظر مردمان چنان بدیهی و روشن بود که کسی نه از مفهوم سؤال می کرد و نه اعلام بی نیازی از آن می کرد.((1)) و همین که پیامبر از خلافت یا خلیفه بعد از خود سخن به میان می آورد اطرافیان حضرت می دانستند که مراد حضرت همان قائم مقام و جانشین ایشان است.((2))

پس از رحلت پیامبر9 واژگان «خلیفه» و «خلافت» به عنوان اصطلاحاتی مشهور در امر رهبری و جانشینی آن حضرت مطرح گردیدند((3)) و در این میان آنچه با بحث این نوشتار تناسب دارد بررسی اصطلاح کلامی و جایگاه اعتقادی خلیفه و خلافت نزد مسلمانان است که در این زمینه با تتبع در منابع شیعه و سنی می توان به این حقیقت دست یافت که در تعریف هایی که بعدها دانشمندان اسلامی از خلیفه و خلافت ارائه نموده اند غالبا با توجه به همان ارتکاز ذهنی

ص: 150

و عرف نزد مسلمانان صدر اسلام و اهل لغت بوده است زیرا در تمام تعریف ها بحث جانشینی و نیابت لحاظ شده است و از جهت روش شناسی در تعریف خلافت همان روشی را پیموده است که در امامت پیموده بود که به شواهدی از تعریف ها دانشمندان شیعه و سنی اشاره می شود:

تفتازانی می گوید:

خلافتهم ثابتة ای نیابتهم عن رسولالله فی اقامة الدین بحیث یجب علی کافة الامم الاتباع؛((1))

خلافت یعنی نیابت آنان (خلفا) از پیامبر در به پا داشتن دین ثابت است به گونه ای که بر تمام مردمان پیروی از آنان واجب می باشد.

مولف کتاب «تراتیب الاداریه» می نویسد: «خلافت، سرپرستی جامعه در امور دینی و دنیوی است و به کسی که این مقام را به عهده می گیرد خلیفه گویند چون او جانشین رسول خدا9 است و بر او امام نیز می گویند چون امامت در اجرای خطبه ها و نماز به عهده اوست و از دیگر وظایف خلیفه حکمرانی است و به این دلیل او را امیرالمؤمنین علیه السلام می گویند زیرا او سرپرستی است که بالاتر از او کسی نیست.»((2))

ص: 151

و در کتاب «ماثر الانافه فی معالم الخلافه» آمده است: «خلیفه کسی است که ولایت عمومی بر مردم داشته باشد و برای ساماندهی کارهای دنیوی و اخروی آنان قیام کند.»((1))

مناوی در تعریف خلافت می نگارد:

الخلافة الملک و السلطه؛((2))

خلافت عبارت است از پادشاهی و سلطنت.

ابن خلدون پس از گفتار درباره وظایف دنیوی و اخروی مردم و نقش رهبری انبیا در امور دینی و دنیایی مردم درباره خلفا می گوید:

و الخلافة هی حمل الکافة علی مقتضی النظر الشرعی فی مصالحهم الاخرویه و الدنیویه؛((3))

خلافت عبارت است از واداشتن همگان بر طبق خواهش شرع در مصلحت دنیوی و اخروی مردم.

در بسیاری از تعریف ها واژه «خلافت» به عنوان تفسیر کننده واژه «امامت» ذکر شده و هردو واژه کنار هم تعریف شده است.

سیف الدین آمدی می گوید:

الحق ان الامامة عبارة عن خلافة الشخص من الاشخاص للرسول فی

ص: 152

اقامة قوانین الشرع و حفظ حوزة الملة علی وجه یجب اتباعه علی کافة الامة؛((1))

حق این است که امامت عبارت است از جانشینی فردی از افراد، از رسول خدا9 در برپایی قوانین شرع و نگهبانی از تمامیت ملت به گونه ای که بر تمام امت پیروی از آن واجب است.

قاضی ایجی بعد از ذکر امامت می نگارد:

و هی خلافة الرسول فی اقامة الدین بحیث یجب اتباعه علی کافة الامة؛((2))

امامت یعنی جانشینی پیامبر در برپایی دین، به گونه ای که لازم است تمام امت از او پیروی کنند.

آنچه تاکنون به نگارش در آمد تعریف هایی بود که دانشمندان اهل سنت درباره خلافت ارائه کرده بودند و در این رابطه دانشمندان شیعی نیز غالبا تعریف هایی هماهنگ با اهل سنت درباره خلافت ارائه کرده اند.

ص: 153

نوری طبرسی:

الامامة هی الریاسة العامة الاهیه خلافة عن رسول الله فی امور الدین و الدنیا؛((1))

امامت ریاست فراگیر الاهی و جانشینی رسول خدا9 است در امور دین و دنیا.

شیخ طوسی:

سمی الخلیفة خلیفة لانه خلف من کان قبله فقام مقامه؛((2))

خلیفه، خلیفه نام نهاده شد چون او جانشین کسی شده است که پیش از او بود. پس او (خلیفه) در جایگاه او قرار گرفته است.

طبرسی:

الخلیفة هو المدبر الامور من قبل غیره بدلا من تدبیره؛((3))

خلیفه و جانشین اداره کننده امور است از طرف غیر خود به جای اداره و تدبیر آن غیر.

علامه طباطبایی:

ایشان پس از بررسی واژه خََلَفَ می گوید:

«معنایش این است که فلانی به جای او نشست.»((4))

در برخی منابع آمده است:

ص: 154

الخلافة هی الامامة العامة فی امور الدین و الاحکام الشرعیه؛((1))

خلافت عبارت است از پیشوای فراگیر دینی و دستورات شرعی.

از آنچه تاکنون درباره تعریف خلافت نگارش یافت. آشکار است که دانشمندان شیعه و سنی در تعریف خلافت نگرش یکسانی دارند که در اینجا به همین مقدار بسنده می کنیم.

حقیقت این منصب نیابت از صاحب شریعت است که آن را خلافت و امامت نام نهاده و آن کسی که این منصب را به دست می گیرد خلیفه یا امام می گویند؛ امام می گویند به دلیل شباهت داشتن آن به امامت در نماز که دیگران باید از او پیروی کرده و به وی اقتدا نمایند و خلیفه می گویند چون او جانشین نبی در میان امتش می باشد؛ لذا می گوید خلیفة رسول الله.

بنابراین، دو واژه «خلیفه» و «امام» از جهت مفهوم، کاربردی همسان دارند و تنها اختلاف شأن در تعبیر لفظی است که آن هم به جهت نسبت است که در اصل اشتقاق آن دو لفظ بر می گردد به این معنا که اگر آن مقام نسبت به رسول خدا9 لحاظ گردد از او به خلیفه و خلافت تعبیر می شود و اگر نسبت به مردم لحاظ گردد از او به امام و امامت تعبیر می شود. توجه به این مطلب مهم است که در هر دو تعبیر معنا و مفهوم تغییر نکرده، بلکه به گونه ای یکسان نشان دهنده مقام رهبری پس از رسول خدا9 است.

یکی از معاصران در این زمینه می نگارد: «امام و خلیفه دو واژه اند که گویای یک معنا می باشند و آن عبارت است از ریاست عامه در امور دین و دنیا به نیابت از پیامبر و به کسی که این کارها راه بر عهده دارد امام گفته می شود؛ زیرا در اموری که برقرار می کند و در راهی که به مردم نشان می دهد آنان پشت سر او حرکت می کنند و اینکه خلیفه نامیده شده است،

ص: 156

چنانکه در روزگار خلفای راشدین و پس از آنان معمول بوده است، برای این است که در اداره امور امت و رهبری آن جانشین پیامبر بوده اند.»((1))

یکی از لغت شناسان عرب در این زمینه می نگارد: امام و خلیفه در مفهوم یکی است و تنها فرق آن دو در ماده اشتقاق و نسبت شان است:

فالخلیفه من استخلف فی الامر مکان من کان قبله فهو ماخوذ من انه خلف غیره... و الامام ماخوذ من التقدم فهو المتقدم فیما یقضی وجوب الاقتدا و فرض اطاعته فیما تقدم؛((2))

پس خلیفه کسی است که جانشین شده در کاری از کسی که پیش از او بوده و پس به او خلیفه گفته شده است به این دلیل که او پشت کس دیگر واقع شده و امام گرفته شده است از تقدم یعنی پیشرو؛ پس امام جلو است در چیزی که میطلبد وجوب اقتدا بر او را و واجب بودن اطاعت او در آنچه او پیش افتاده است.

مسلمانان برای کسی به کار می رود که مقام رهبری پس از پیامبر را عهده دار شود.

2 - جایگاه قانونی و کاربردی خلیفه طبق این تعاریف همان جایگاه رسول خدا9 می باشد که در بیشتر آنها، این مطلب تصریح شده است.

3 - وظیفه خلیفه هدایت مردم به مصالح دنیوی و اخروی آنان به نیابت از پیامبراست؛کما اینکه به این وظیفه در بیشتر تعریف ها تأکید شده است که در حقیقت این قید در تعاریف شرح وظایف جانشینان پیامبر بوده و از جهت مصداق شناسی اهمیتی فراوان دارد؛ زیرا می توان از این قید به عنوان ملاک در شناخت جانشینان راستین و دروغین استفاده کرد؛ به این معنا که هر کس در دوره تاریخ اسلام ادعای جانشینی رسول اکرم صلی الله علیه و آله را کرده است یکی از راههای شناخت او این است که کارنامه عملی و اجرایی او ارزیابی شود که تا چه میزانی به وظایف دینی و دنیوی خود در رعایت دستورات پیامبر و مصالح مردم پایبند بوده است.

4 - حق ولایت خلیفه در جهت مصالح دنیوی و اخروی مردم و واجب الاطاعه بودن خلیفه (این قید نیز در بیشتر تعریف ها ذکر گردیده است که در واقع بیان کننده حقوق متقابل جانشین پیامبر و امت است، یعنی جانشین پیامبر حق حکمرانی بر آنان را به دلیل اجرای دستورات دینی دارد و مردم باید از آنان فرمان ببرند و از طرف دیگر مردم هم حق دارند که خلیفه همیشه مصلحت دنیوی و اخروی آنان را در نظر گیرد.)

5 - ریاست الاهیه ( این قید که خلافت پیامبر، ریاست الاهی و خدادادی است تنها در تعریف برخی

ص: 158

دانشمندان شیعی بدان اشاره شده بود که از جهت معنا شناسی و مشروعیت خلافت اهمیت فراوان دارد.)((1))

الرسالة او من قال الناس برسالته بل المراد من انتخبه الله لرسالته کذالک لا یراد من خلیفة رسول الله من ادعی الخلافة او من قال الناس بخلافته بل المراد من استخلفه الرسول؛((1))

خلافت مانند نبوت منصب خدادادی است، همان گونه که اگر کسی ادعای رسالت کند یا مردم گویند او رسول است، مورد پذیرش نیست بلکه مراد از رسول کسی است که خداوند او را به رسالت خود برگزیده باشد، هم چنین مراد از خلیفه نیز کسی نیست که خودش ادعای خلافت کند یا مردم گویند او خلیفه است بلکه مراد کسی است که پیامبر او را به جانشینی خود معرفی کرده باشد.

بنابراین انتخاب خلیفه پیامبر مانند انتخاب خود پیامبر از عهده مردم خارج بوده و هر دو در اختیار خداوند است:

الخلافة هی باختیار الله وحده لان الخلافة کالنبوة لیست هی من اعمال العباد و لا موکولة الیهم؛((2))

خلافت تنها در اختیار خداوند است زیراخلافت مانند نبوت مربوط به بندگان نیست و هم چنین واگذار به بندگان هم نشده است.

ص: 160

هم چنین علمای علم اصول نیز، در مواردی که به بحث خلافت اشاره کرده اند با صراحت خلافت را منصب الاهی تعریف کرده اند.((1))

علامه طباطبایی در این زمینه می نگارد: «مقام خلافت همان گونه که از نام آن پیداست تمام نمی شود مگر اینکه خلیفه نمایشگر مستخلف باشد.»((2))

بنابراین خلیفه پیامبر کسی است که تمام شئون آن حضرت را داشته باشد مگر مواردی که با دلیل خارج شده باشد. طبق مبانی شیعه جانشین پیامبر، جز مقام نبوت باقی شئون آن حضرت را دارا می باشد. هم چنانکه در برخی تعاریف آمده است:

انها منصب الاهی و التنصیب من قبل الله و اما الرسول فهو مبلغ للناس عن ذلک فقط؛((3))

خلافت منصبی خدادادی است و معرفی آن از جانب خداوند است و پیامبر تنها وظیفه دارد که آن را به مردم ابلاغ نماید.

و در برخی تعاریف آمده است:

الخلافة منصب الهیی و عهد ربانی لا یناله الا ذو حظ عظیم یمتاز عن سائر الافراد؛((4))

خلافت منصبی خدادادی و تعهد با

ص: 161

پروردگار است که به آن دست نمی یابند مگر افرادی که دارای بهره ای بزرگ بوده و نسبت به دیگر افراد امت امتیاز بالا داشته باشند.

سرانجام اینکه تعریف اخیر، با الاهی دانستن منصب خلافت بعد از رسول خدا9، همان عقیده اصیل متکلمان امامیه است که با توجه به روایات معصومان: ارائه شده است.

و تفسیرها و توجیهاتی ارائه کنند که به دلیل روشن شدن مطلب ضرورت دارد به شواهدی اشاره گردد:

بنابر عقیده شیعه، آن دوازده خلیفه و جانشین که پیامبر9 برای بعد از خود معرفی کرده بودند همان کارشناسان دین و مرزبآنان شریعت آن حضرت هستند که هر یک مقام و منصب خلافت را از جانب خداوند دریافت کرده و پیامبر9 در موقعیت های فراوان و بیان های گوناگون از جمله با حدیث اثناعشر، خلافت و جانشینی آنان را برای پس از خود ابلاغ کرده است و در این ابلاغ پیامبر تنها پیام رسان الاهی است و در اصل گزینش آن خلفا هیچ گونه دخالتی ندارد؛ زیرا همان گونه که مقام رسالت امر الاهی است، مقام خلافت و رهبری پس از آن حضرت نیز الاهی است و جز خداوند هیچ کسی حتی شخص پیامبر9 در انتخاب آنان دخالت ندارد. در حقیقت احادیث اثنا عشر و امثال آن که حکایت از ضرورت وجود خلفای اثنا عشر می کند ابلاغ پیام وحیانی و آسمانی است که آن حضرت مأمور رساندن آن بود تا حجت بر مردم تمام شده و اطاعت و فرمانبرداری آنان بر امت اسلامی واجب است.((1))

بنابراین، پیروان مذهب شیعه اثناعشری((2)) در تطبیق مفهوم و مصداق حدیث اثناعشر با سلسله امامان دوازده گانه مورد اعتقاد خودشان که همگی از خاندان پیامبر9 هستند بر این عقیده اصرار دارند که امامت و خلافت آنان از عصر خود پیامبر به امر خداوند پایه ریزی شده است((3))؛

ص: 164

زیرا خلفای پس از رسول اکرم صلی الله علیه و آله دارای هویت الاهی هستند و همان گونه که بعثت رسول در اختیار خداوند است انتخاب خلیفه و جانشین رسول نیز باید از جانب خداوند انجام شود. بر همین اساس شیعیان عقیده دارند که امام علی بن ابی طالب علیه السلام به عنوان خلیفه و جانشین بلافصل رسول اکرم صلی الله علیه و آله برای هدایت مردم از جانب خداوند معرفی شده است و پس از آن حضرت، یازده نفر از فرزندان علی علیه السلام و زهرا3((1)) یکی پس از دیگری به عنوان خلیفه و جانشین پیامبر9 هستند.((2))

«وَیَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلا قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدًا بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ»((1))

آیات فراوان دیگری نیز در این زمینه وجود دارد، ولی از آنجا که در این اثر، بحث ما در مصداق شناسی و تطبیق مفهوم آن است نه استدلال آن، به همین مقدار اشاره و به آیات مذکور اکتفا می کنیم.((2))

در این حدیث رسول خدا9 با صراحت خلفا را به دوازده نفر از ائمه که مورد اعتقاد شیعه است تفسیر و تطبیق کرده است.

و نیز به نقل زید بن ارقم، پیامبر9 به علی علیه السلام فرمود:

انت الامام و الخلیفة بعدی و ابناک سبطای هما سیدا شباب اهل الجنة و تسعة من ولد الحسین ائمة معصومون؛((1))

یا علی! تو پیشوا و جانشین بعد از من هستی و دو فرزند تو نوادگان من و بزرگ جوانان بهشت و نه نفر از فرزندان حسین پیشوایان معصوم هستند.

هم چنین از عبدالله بن عباس نقل شده است که پیامبر9 فرمود:

ان الخلفائی و اوصیائی و حجج الله علی الخلق بعدی اثنا عشر اولهم اخی و اخرهم ولدی؛((2))

همانا جانشینان و اوصیای من و حجت های خدا بر مردم بعد از من دوازده نفرند نخستین آنان برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام و آخرین آنان فرزندم مهدی علیه السلام است.

و نیز بارها پیامبر9 به اصحاب خطاب کرد: «علی بن ابی طالب علیه السلام جانشین و پیشوای پس از من

ص: 168

است و خداوند اطاعت او را بر شما واجب کرده است.»((1))

در روایت دیگری از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است که روزی رسول خدا9 صفات فراوانی را به قرار زیر برای علی علیه السلام برشمرد:

اقدم امتی سلما و اکثرهم علما و اصحهم دینا و افضلهم یقینا و اکملهم حلما و پس از ان فرمود: و هو الامام و الخلیفة بعدی؛

«یعنی علی با این صفات برجسته پیشوا و جانشین پس از من است.»((2))

و هم چنین علی بن ابی حمزه از امام صادق علیه السلام و آن حضرت از پدران خود تا به رسول خدا9 و آن حضرت با سند به جبرئیل و با استناد به حدیث قدسی به خداوند، می فرماید:

«ان علی بن ابی طالب علیه السلام ولیی و خلیفتی و ان الائمة من ولده حججی»؛((3))

ص: 169

همانا علی بن ابی طالب علیه السلام ولی و خلیفه من و پیشوایان از فرزندان او حجت من هستند.

از ابو سعید خدری نقل شده است: از رسول خدا9 شنیدم که فرمود:

الخلفاء بعدی اثنا عشر تسعة من صلب الحسین؛((1))

جانشینان پس از من دوازده نفرند و نه نفر از صلب حسین هستند.

از جهت پیشینه شناسی، واژه «خلیفه» برای علی بن ابی طالب علیه السلام همزمان با ابلاغ رسالت بازگو شده است که بهترین گواه در این زمینه حدیث مشهور یوم الدار است((2)) و در اینجا به تناسب بحث مفهوم شناسی و کاربردی واژه «خلیفه» تنها به این مطلب اشاره می شود که پیامبر9 در این حدیث با اشاره به علی علیه السلام فرمود:

«ان هذا اخی و وصیی و خلیفتی فیکم فاسمعوا و اطیعوا»؛

این برادر من و وصی من و جانشین من میان شما است از او فرمان برید و به دستورش گوش فرادهید.

بزرگان بنی هاشم از آنجا با تمسخر بلند شده، به ابوطالب گفتند: «فرزند برادرت می گوید از فرزند خردسالت پیروی کن.»((3))

درباره این حدیث توجه به امور ذیل ضرورت دارد:

ص: 170

1 - در این حدیث، واژه «خلیفتی فیکم» با صراحت نقل شده که همان جانشینی آن حضرت را می رساند که از نظر تاریخی دوشادوش رسالت مطرح شده است.

2 - از واژه «فاسمعوا و اطیعوا» به دست می آید که آن خلیفه مانند خود حضرت واجب الاطاعت است.

3 - از واکنش ابتدایی بنی هاشم که به ابوطالب خطاب کردند فرزند برادرت به تو دستور داده است که از فرزند خود (علی) اطاعت کنی، نیز همین واجب الاطاعت بودن به دست می آید.

و نیز در برخی روایات تشبیهی میان خلفای اثناعشر در امت اسلامی و نقبای بنی اسرائیل ذکر شده است و همان گونه که خداوند درباره نقبای بنی اسرائیل فرموده:

«وَلَقَدْ اخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ بَنِی اسْرَائِیلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیبًا» ((1))

همانا خداوند از بنی اسرائیل پیمان گرفت و دوازده بزرگ میان آنان برانگیختیم.

همان گونه جانشینان پیامبر خاتم نیز دوازده نفر و به انتخاب از جانب خداوند باید باشند.((2)) علاوه بر این دسته از روایات، روایات فراوانی از رسول خدا9 نقل شده است که با صراحت نام خلفای دوازده گانه در آنان آمده است.

ص: 171

در این میان مطلبی که در مصداق شناسی و تطبیق مفهومی آن دارای اهمیت است، این نکته است که هرگاه خداوند فردی را به عنوان امام مردم و جانشین پیامبر برگزید، لازمه آن انتخاب این نیست که آن امام و خلیفه حتما باید به حکومت و فرمانروایی دست یابد؛ زیرا به عقیده شیعه، امامت مانند نبوت دارای شئون فراوان است که یکی از شئون آن حکومت و امارت ظاهری بر مردم است و اگر به سبب مانع یا مصلحت، امامی نتواند قدرت و فرمانروایی مردم را در دست بگیرد به منصب امامت و خلافت او هیچ گونه خدشه ای وارد نشده و رهبری الاهی او به قوت خود باقی است؛ زیرا همان گونه که برخی موانع در مسیر رسالت پیامبران و کناره گیری برخی آنان در مدت زمانی به دلیل مصالح موجود، به نبوت آنان لطمه ای نمی زند، در امامت و خلافت نیز اگر کسی از طرف خداوند، به عنوان امام واجب الاطاعت و خلیفه بعد از پیامبر، منصوب گردید در هر حال، فرض واجب الاطاعت بودن او باقی است((1)) و این مبنای امامیه مبتنی بر این است که در اندیشه شیعه امامت و خلافت مساوی با امارت ظاهری نیست.

بر همین اساس گرچه به دلیل ناسپاسی ها و برخی رفتارهای کینه توزانه امت اسلامی، خلفا و امامان دوازده گانه مورد نظر شیعه همیشه از حکومت اجتماعی دور ماندند و تنها نزدیک پنج سال امیرالمؤمنین علیه السلام و حدودا شش ماه فرزندش

ص: 172

امام حسن مجتبی علیه السلام به قدرت ظاهری دست یافتند و باقی امامان همواره دور از حکومت بودند اما در عین حال آن سلطنت الاهی و هدایت گری آنان همیشه بوده است و هر امامی به مقتضای عصرخود، وظیفه رهبری الاهی و هدایت گرانه خود را انجام داده است؛ زیرا اگر چه نیروهای فشار و قدرت طلبان موفق شدند که قدرت سیاسی، اجتماعی و امارت اسلامی را از آنان بگیرند (به عقیده شیعه) آن منصب الاهی و ولایت مطلقه ای را که خداوند به امامان و جانشینان پیامبرش داده است، هیچ گاه نتوانستند از آنان جدا کنند و هیچ گونه ملازمه ای میان منصب الاهی که خداوند به آنان داده است با منصب و امارت دنیوی وجود ندارد آن گونه که رسول خدا9 نسبت به امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام فرمود:

الحسن و الحسین امامان قاما او قعدا؛((1))

حسن و حسین دو پیشوایند چه قیام کنند چه بنشینند.

و در روایت دیگر

ابنای هذان امامان قاما او قعدا؛((2))

این دو فرزندم امام هستند چه قیام کنند چه بنشینند.

قاضی نورالله تستری پس از نقل این حدیث می نگارد: اصحاب ما از این حدیث استفاده کرده اند که برکنار ماندن امامانی که خداوند

ص: 173

آنان را انتخاب کرده از منصب امارت ظاهری، بر منصب الاهی شان خدشه ای وارد نمی کند.

اذلم یقدح فی النبوة الانبیا تکذیب من کذبهم؛

همان گونه که در نبوت انبیا تکذیب دشمنانشان اشکالی وارد نمی کند.((1))

مراد زمان بعد از آن حضرت و اصحاب ایشان است.

لان حکم اصحابه مرتبط بحکمه؛

در واقع آن حضرت خبر داده که بعد از اصحاب او خلافت تبدیل می شود به امارت و پس از آن درباره مصداق می نگارد: عثمان و معاویه و ابن زبیر چون از اصحاب بودند حساب نمی شوند بلکه نخستین خلفای مورد نظر یزید بن معاویه است و آخرینشان مروان بن محمد (حمار) که تا اینجا تعدادشان سیزده نفر است و از میان آنان مروان بن حکم نیز حساب نیست؛ زیرا با وجود رضایت مردم به ابن زبیر، او قدرت را به دست گرفت و به غیر از او باقی خلفا تا آن زمان دوازده نفر می شوند و پس از آن، دوره دیگری از هرج پیش آمد و پیش گویی پیامبر9 تا آن زمان تحقق یافت.

وجه دوم: شاید مراد پیامبر9 از خلفای اثنا عشر دوازده خلیفه است که بعد از وفات مهدی در آخر الزمان ظهور می کنند.

وجه سوم: اینکه پیامبر9 خبر داده که در تمام مدت خلافت تا روز قیامت فقط دوازده نفر روی کار می آیند که به راه حق عمل می کنند حتی اگر روزگار آنان پشت سر هم نباشند یعنی یکی می آید و با عدالت رفتار می کند و او خلیفه است؛ بعد چندین نفر دیگر قدرت را به دست می گیرند و ظلم می کنند و آنان خلیفه نیستند. پس از آن همین گونه بعضی عدالت پیشگان می آیند تا عدد دوازده تمام شود.((1))

ص: 175

2 - در برخی توجیهات آمده است که مراد حضرت از«یکون بعدی» در این حدیث، همان بعدیّت متصل به خودشان است که این خلفا از ابوبکر آغاز شده و به عمر بن عبدالعزیز ختم می شود و در این میان از جهت عددی تعدادشان چهارده نفر است که خلافت و ولایت معاویهًْ بن یزید و مروان بن حکم چون دارای زمان کوتاه بود و مستقر نشد باقی دوازده نفر می شوند.((1))

3 - شمس الدین عظیم آبادی به نقل از جماعتی از جمله ابن حبان مصداق خلفای اثناعشر را به قرار زیر برشمرده است: 1 - ابوبکر 2 - عمر 3- عثمان 4- علی بن ابی طالب7 5 - معاویه 6 - یزید بن معاویه علیه السلام - معاویهًْ بن یزید 8- مروان بن حکم 9- عبدالملک بن مروان 10- ولید بن عبدالملک 11- سلیمان بن عبدالملک 12- عمر بن عبدالعزیز.((2))

4 - ابن کثیر هم در تفسیر و هم در تاریخ خود می نگارد: معنای این حدیث بشارتی است از جانب پیامبر به وجود دوازده خلیفه صالح، که حق و عدالت به واسطه آنان برپا می شود و لازم نیست که آن دوازده خلیفه پشت سر هم روی کار آیند و چهار خلیفه در آغاز و پس از آن عمر بن عبدالعزیز و برخی از خلفا بنی عباس از مصادیق آن هستند و باقی خلفا دوازده گانه قبل از برپایی قیامت روی کار می آیند

و الظّاهر ان منهم المهدی المبشر به

ص: 176

فی الاحادیث((1))

5 - ابن حبان یکی دیگر از محدثان اهل سنت در توجیه حدیث می گوید:

«مراد پیامبر در حدیث اثنا عشر این است که اسلام در زمان دوازده خلیفه عزت می یابد و این خبری است درباره آینده از آن حضرت و از دیگران هم نفی خلافت نکرده است.»((2))

6 - هم چنین برخی منابع با مسلم دانستن خلفای اربعه و امام حسن بن علی علیه السلام و معاویه و عبدالله بن زبیر و عمر بن عبدالعزیز و مهدی عباسی که ده نفر می شوند، یازدهمین نفر را مهدی منتظر معرفی کرده اند و نسبت به نفر دوازدهم سکوت کرده اند.»((3))

7 - سیوطی پس از اشاره به اقوال و نظریات فراوان درباره معنای حدیث اثنا عشر نیز به همین نظریه فوق اشاره کرده است.((4))

ص: 177

دودمان بنی امیه است. حفظ شد؟ و این در حالیست که درمنابع اهل سنت درباره خلفا بنی امیه تصریح شده است که پیامبر9 فرمود: بعد از من کسانی روی کار می آیند که آنان نماز را از بین می برند.

و قد وقع هذا فی زمان بنی امیه

یعنی این حدیث در زمان خلافت بنی امیه تحقق یافت؛

زیرا آنان حقیقت نماز را از بین بردند.((1)) برخی دیگر نیز در این باره این چنین تصرح کرده اند:

کان إمراء بنی امیه او اکثرهم یصلون الجمعة عند الغروب؛((2))

تمام امرای بنی امیه یا بیشتر شأن نماز جمعه را هنگام غروب به جا می آوردند.

حال خلفایی که حتی نسبت به نماز که از مهم ترین فروعات اسلامی و شعار دین داران است این گونه دستبرد بزنند، چگونه می توان گفت که اسلام و امت اسلامی در دوران آنان به عزت رسید؟ و مهم تر از همه اینکه بیشتر این توجیه گران، یزید بن معاویه را یکی از خلفای دوازده گانه به حساب آورده اند. حال چگونه می توان آن ویژگی های خلیفه اسلامی را که عزت اسلام در دست اوست با کردار ظالمانه یزید که امام حسین علیه السلام ، ریحانه رسول خدا9 را به شهادت رسانید و

ص: 179

خاندان پیامبر9 را اسیر کرد و پس از آن در برخورد با مردم مدینه در کنار قبر پیامبر9 بدترین فاجعه را به وجود آورد و در ادامه برای تکمیل حلقه های رفتار جنایت کارانه خود در برخورد با فرزند زبیر خانه کعبه را به منجنیق بست و خرابی هایی را به وجود آورد، تطبیق نمود؟((1))

هم چنین در بسیاری از این توجیهات چندین نفر از مروانیان به عنوان مصداق خلفای اثناعشر ذکر شده اند این در حالیست که در سیره حکومتی آنان، جز اسلام ستیزی چیز دیگری نمی توان جست تا جایی که احمد امین مصری درباره مروانیان می نگارد:

مروان بن الحکم اموی و شیعته هدمو کل ما بناه الاسلام من قبل؛((2))

مروان فرزند حکم اموی و پیروانش تمام آنچه را اسلام پیش از آنان بنیانگذاری کرده بود از بین بردند.

اگر با دید انصاف و رویکرد دینی به سیره حکومتی خاندان مروان نگریسته شود، چگونه کسی می تواند جرئت کند که آنان را از مصادیق خلفای اثنا عشر برشمارد در حالی که در نظر رسول خدا9 خلافت آنان اهمیت فراوان داشته و بارها برای امت اسلامی خبر داده و اتمام حجت کردند؟

3 - زندگانی بدون امام: یکی از خصوصیت های دیگری که از حدیث اثنا عشر و نیز احادیث دیگر مانند:

ص: 180

«من مات و لم یعرف امام زمانه و...»((1))

به دست می آید این مطلب مهم است که خلافت مربوط به تمام امت اسلامی است و تا قیامت برپا نشده، خلافت باقی است و بر مردم نیز لازم است که آنان را شناخته و از آنان پیروی کنند. حال در این توجیهات مذکور غالبا عمر بن عبدالعزیز متوفای 101، ((2)) آخرین خلیفه دوازده گانه به حساب آمده است. در برخی توجیهات با گزینش افرادی از بنی امیه و بنی عباس تعداد خلفا همانند کلاف سردرگمی شده است که هیچ کس در آن نمی تواند به هدف معین دست یابد. به هر حال در همه این توجیهات جای این سؤال است که در زمان نبود خلیفه، امت اسلامی چه وظیفه ای دارند؟ آیا ضرورت وجود خلیفه را در هر زمان منکر شویم یا اینکه بگوییم امت اسلامی بدون امام به گمراهی کشیده شده و در نتیجه بدون شناخت امام با مرگ جاهلی از دنیا رفته است؟

4 - تعارض با روایات دیگر: ما در منابع شیعی، روایات فراوانی داریم که در آنان مصادیق خلفای اثنا عشر با مشخصات و نام افراد از خاندان پیامبر9 معرفی شده است که نمونه های آن ذکر شد و این روایات مبنای اعتقادی شیعه در امامان دوازده گانه اهل بیت است و در نتیجه مصادیق اهل سنت با آن روایات در تضاد آشکار قرار دارد.

ص: 181

کنم تکلیف چیست؟ حضرت فرمود: مطیع و فرمانبردار پیشوا باش اگر چه پشتت را با تازیانه بکوبد و مالت را ببرد، تو باید فرمان ببری و گوش به فرمان باشی.»

هم چنین از ابن عباس نقل شده است که پیامبر9 فرمود:

من رأی من امیره شیئا یکرهه فلیبصر فانه من فارق الجماعة شبرا فمات میتة الجاهلیة؛((1))

اگر کسی از پیشوایش چیزی ناخوشایند ببیند باید صبر کند؛ زیرا اگر به اندازه یک وجب از جماعت مردم دور شود و در آن حال بمیرد مرده اش، مردۀ جاهلیت است.

در حدیث دیگری از ابن عباس به همین مضمون نقل شده که پیامبر9 فرمود:

من کره من امیره شیئا فلیصبر علیه فانه لیس احد من الناس خرج من السلطان شبراً فمات علیه الا مات میتة الجاهلیة؛((2))

کسی که از فرمانده اش کردار ناپسند ببیند باید بردباری کند، زیرا بر هیچ کسی از مردمان روا نیست که از پادشاه خود سرپیچی کند و اگر چنین

ص: 183

کند با مرگ جاهلی مرده است.

هم چنین در حدیث دیگر از عرباض بن ساریه نقل کرده است که در صبحگاهی رسول خدا9 بعد از ادای نماز ما را موعظه و نصیحت کرد که در اثر آن چشم های ما پر از اشک و قلب های ما به تپش در آمد و در ادامه فرمود:

اتقوالله و علیکم بالسمع و الطاعة و ان کان عبدا حبشیا و انه من یعشی منکم بعدی فسیری اختلافا کثیرا فعلیکم بسنتی وسنة الخلفا من بعدی الراشدین المهدیین و ایاکم و محدثات الامور فان کل بدعة ضلالة؛((1))

تقوای الاهی را پیشه دارید و بر شما باد بر شنیدن و فرمان برداری اگر چه عبد حبشی باشد و هر کس از شما بعد از من زنده بماند پس به زودی اختلافات فراوان را خواهد دید. بر شما باد که به سنت من و سنت جانشینان راه یافته و هدایت کننده من عمل کنید و بپرهیزید از ایجاد مسیرهای جدید که هر بدعت گمراهی است.

بر اساس همین روایات است که در دیدگاه اهل سنت، عدالت در خلیفه شرط نبوده و هرگونه فسق و فجور خلیفه، او را از خلافت اسلامی بر کنار نمی کند و بر مردم اطاعت و فرمان برداری از او

ص: 184

واجب است.((1))

یکی از نویسندگان معاصر اهل سنت نیز از همین روایات و روایات مشابه، صحت خلافت خلفا و لزوم پیروی از آنان را استفاده نموده است.((2))

یا آنان را در ظلم شأن یاری رساند پس آنان از من نیستند و من از آنان نیستم و از حوض من بهره ای ندارند اما کسانیکه آنان را همراهی نکرده و دروغ آنان را تصدیق نکنند و در ظلم شان یاری نرسانند آنان از من هستند و من از آنان و به زودی بر حوضم وارد می شوند.

با دقت در این روایت و روایات پیشین به دو وجه، یکی اشتراک و دیگری افتراق بر می خوریم:

الف - وجه اشتراک: در هر دو دسته از روایات تصریح شده است که بعد از آن حضرت، خلفا و فرمانروایانی بر روی کار می آیند که مسیر آنان جدا از مسیر هدایت گرانه پیامبر است.

ب - وجه افتراق: در روایات قبلی پیروی مطلق خواسته شده ودر این روایت پیروی نکردن از خلفا و امرا جور خواسته شده است. در اینجا شایسته بود که اهل سنت محتوای هر دو دسته از روایات را با مبانی اصیل اسلام سنجیده و راهی را برگزینند که از کشیده شدن جامعه دینی و حکومت اسلامی به سوی ظلم گرایی و خودسریهای حاکمان جلوگیری می کردند؛ زیرا در روایات اهل سنت به وفور آمده است که پیامبر9 فرمود:

من امرکم من الولاة بمعصیة فلا تطیعوه؛((1))

هر کدام از والیان شما را امر به انجام معصیت کند از او اطاعت نکنید.

و نیز فرمود:

ص: 186

انما الطاعة فی معروف؛((1))

همانا فرمانبرداری تنها در معروف لازم است.

تحلیلی بر آنچه گذشت

با دقت و تحلیل منصفانه نسبت به آنچه از اهل سنت درباره مصداق و اطاعت از خلیفه نگارش یافت، می توان به مباحث ذیل به عنوان شاخصه های فکری اهل سنت درباره خلافت اسلامی اشاره کرد:

1 - بنا به عقیده اهل سنت اصل مشروعیت خلافت پس از رسول خدا9 هیچ گونه ارتباطی با خداوند ندارد بلکه مشروعیت آن از طرف مردم تعیین می شود.

2 - خلیفه از جهت اعتقادی و تعامل اجتماعی به عنوان خلیفه رسول الله واجب الاطاعت و دارای حق ولایت و تصرف در امور مردم پس از رسول اکرم صلی الله علیه و آله است.((2))

3 - اهل سنت در مصداق شناسی و تطبیق مفهوم خلافت بر افراد، مسیری حداقلی و سیر نزولی را پیموده است که برای خلیفه نه عصمت شرط شده است و نه علم برتر از دیگران و صرفا علم در حد اجتهاد کافی است و هم چنین در اعتقاد اهل سنت عدالت در خلیفه شرط نیست بلکه او در اجرای قوانین و امنیت اجتماعی سعی می کند قوانین را عادلانه اجرا کند و بر تاکتیکهای

ص: 187

جنگی و اداره لشکریان وقوف داشته باشد.((1))

حال با توجه به آنچه ذکر شد، بزرگترین مشکلی که در اندیشه اهل سنت وجود دارد، ناسازگاری میان مفهوم خلافت با قید واجب الاتباع و حق تصرف ولایی داشتن در امور مردم با آن مصادیق است که آنان بدون هیچ گونه قید و الزاماتی مانند داشتن حق مشروعیت و تأیید الاهی، عصمت، علم برتر از باقی امت و... عقیده به خلافت آنان دارند.((2))

مسلمانان آغازین و اقوام پیامبر می دانستند و در نهایت پس از گفت و گوهایی میان این دو گروه در سقیفه کار به نفع مهاجران خاتمه یافت و ابوبکر خلیفه شد.

ج - گروه سوم نیز علی علیه السلام و عده ای از بنی هاشم و گروهی دیگر از اصحاب بودند. علی علیه السلام و اصحابش که مشغول تجهیز بدن مبارک پیامبر بودند، وقتی از بیعت با ابوبکر آگاه شدند به خلافت ابوبکر رضایت نداند. در ادامه ادعای گروه انصار خوابید اما دو گروه دیگر یعنی طرفداران ابوبکر و طرفداران علی در طول تاریخ با شدیدترین جدال ها باقی ماندند.((1))

حقیقتا آن گونه که از این گزارش به دست آمد امر خلافت نخستین چیزی بود که سبب نزاع میان مسلمانان شد؛ اما پس از آن هم همیشه این نزاع ادامه یافت و سبب پیدایش فرقه های مذهبی و سیاسی گردید که در این زمینه اگر نیک نگریسته شود، مفهوم خلافت در طول تاریخ مورد سوء استفاده ها یا بی مهری هایی شده است که مناسب است از دو منظر شیعه و سنی بررسی شود:

پیموده اند. نویسندگان ملل و نحل به اتفاق نگاشته اند که شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام همواره در دوره خلفای راشدین و پس از آن، در دوره خلافت بنی امیه و بنی عباس به عنوان یک نیروی مخالف شناخته شده و معروف بودند که آنان این گونه خلافت را که تنها خاستگاه مردمی دارد، مشروع ندانسته و طبیعتا آنان، خلفا را غاصبانی می دانستند که به ناحق خلافت الاهی اهل بیت پیامبر9 را به دست گرفته اند((1)) و در این میان توجه به این نکته ضرورت دارد که کناره گیری و داخل نشدن به کارهای حکومتی خلفای جور نه خواست امامان شیعه و پیروان آنان بود و نه خواست خلفا. خواست امامان شیعه نبود؛ زیرا امامان معصوم شیعه هر کدام همکاری با خلفای جور را نوعی کمک به دوام حکومت آنان و تأیید کردار ظالمانه آنان می دانستند و از طرف دیگر خلفا نیز هیچ گاه همکاری امامان شیعه و پیروان آنان را به نفع خود ندانسته و شدیدا با عقیده آنان که امامت را منصب الاهی می دانستند مبارزه می کردند.

بر این اساس بود که امامان شیعه و یاران آنان با زیرکی و احتیاط تمام، مفهوم الاهی بودن خلافت را با سختی های فراوان حفظ کردند که در این زمینه اگر با رویکرد تاریخی و تحلیلی نگریسته شود، امامان شیعه و نیز پیروان خاص آنان در هر عصر از درون و بیرون با چالش های فکری، سیاسی و اجتماعی روبه رو بودند. از

ص: 190

درون، انشعابات افراد کم ظرفیت شیعی که اعتقاد به خلافت الاهی علی علیه السلام و پس از ایشان دو فرزندش امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام داشتند اما پس از آن سه بزرگوار نتوانستند این مسیر را ادامه دهند و از اندیشه اصیل تشیع که عقیده به خلافت نه نفر از فرزندان معصوم امام حسین علیه السلام داشتند، جدا شدند و فرقه هایی مانند کیسانیه را در عصر امام سجاد علیه السلام به وجود آوردند((1)) و پس از آن انشعاب زیدیه در زمان صادقین((2)) و نیز پیدایش گروه اسماعیلیه با زیر مجموعه هایش پس از درگذشت امام صادق علیه السلام در سال 148 به وقوع پیوست.((3)) این انشعابات داخلی در زمان باقی امامان نیز ادامه داشت که به نحوی چالشی درونی برای حفظ خط فکری که امامان شیعه به دنبال حفظ آن بودند، و در کنار آن چالش های داخلی، منازعات سیاسی و فشار های ستیزه جویانه حاکمان با امامان شیعه و پیروان شان محافظت و پاسداری از تعلیمات اصیل اسلامی از جمله حفظ اعتقاد به منصب الاهی بودن خلافت و امامت که لبه ستیز خلفای نام نهاده شده ی اسلامی با آن اندیشه و تفکر الاهی بود، کار را برای امامان و پیروان شان سخت تر کرده بود. در حقیقت از نظر تاریخی موضع گیری با تفکر نص گرایی و منصب الاهی دانستن خلافت و جانشینی پس از رسول اکرم صلی الله علیه و آله از همان زمان تشکیل سقیفه آغاز شده بود. به نقل احمد امین از همان زمان عده ای از پیروان علی علیه السلام مانند عمار، سلمان فارسی، اباذر، جابر بن

ص: 191

عبدالله انصاری، عباس و فرزندان، ابی بن کعب و... در برابر تفکر انتخابی بودن خلیفه که در سقیفه انجام شد به مخالفت برخواسته و در همان زمان به علی علیه السلام لقب وصی را داده، می گفتند او از طریق نص به این منصب برگزیده شده است.((1))

پس از آن نیز همواره جریان نص گرایی در معرفی جانشین پیامبر با استناد به روایات ادامه داشت که در اینجا غزالی یکی از دانشمندان اهل سنت به جمله ای جالب اشاره کرده است. او پس از گفتار درباره منشأ پیدایش خلافت وقتی به جریان نص گرایی می رسد درباره خطبه غدیر می نگارد:

و اجمع الجماهر علی متن الحدیث من خطبته فی یوم عید غدیر خم...و هو یقول من کنت مولاه فعلی مولاه - فقال عمر بخ بخ یا ابالحسن لقد اصبحت مولای فهذا تسلیم و رضا و تحکیم ثم بعد لهذا غلب الهوی لحب الریاسة و حمل عمود الخلافة؛((2))

«اجماع دارند بزرگان بر متن حدیث از خطبه ای که در روز عید غدیر خم ایراد شد که ایشان (پیامبر) فرمود: هر کس را من مولای اوبودم پس از من علی علیه السلام مولای اوست. و از آن عمر گفت: مبارک باد مبارک باد ای اباالحسن که مولای من و مولای دیگران شدی. پس این گفتار عمر تسلیم بود و رضایت داشت. پس از آن هوای نفس و ریاست

ص: 192

طلبی بر او غلبه کرد و او پایه های خلافت را بردوش گرفت.»

که در حقیقت اعتراف این دانشمند اهل سنت منصفانه ترین گفتاری است که در عمل کرد تمام خلفا تطبیق شده و هر یک از آنان چه در زمان بنی امیه و چه در زمان بنی عباس به دلیل ریاست طلبی و هوای نفس در برابر امامان از اهل بیت قد برافراشتند و آنان را از حقشان محروم کردند.

در عصر خلافت امویان، از همان آغاز خلافت، معاویه میزان مقبولیت علی علیه السلام را در میان پیروانش می دانست و دریافته بود که اعتقاد پیروان علی علیه السلام به آن حضرت به انگیزه دینی و مذهبی استوار بوده و ایشان را دارای منصب و مقام الاهی می دانند، در مبارزه با آن حضرت با جدیت تمام برخواسته و از میان تمام مخالفان خود با ایشان مبارزه جدی تری را آغاز کرد. صف آرایی های نظامی، ترویج لعن و نفرین به آن حضرت در خطبه های نماز جمعه و... همه پایه ریزی پروژه ای بود که برای کوبیدن شخصیت امیرالمؤمنین علیه السلام و جدا کردن مردم از خاندان پیامبر9 بنا نهاده شده بود و پس از وی باقی خلفای بنی امیه از روش و سیاست او با شدت تمام پیروی کردند و در همین راستا فرزند امیرالمؤمنین علیه السلام امام حسین علیه السلام توسط فرزند معاویه، یزید، به شهادت می رسد. تفکر و اندیشه امامیه در آن زمان چنان مجرمانه بود که اگر به کسی زندیق می گفتند بهتر از این بود که به او شیعه

ص: 193

بگویند.((1)) پس از فروپاشی بنی امیه، بنی عباس نیز روش ستیزه جویانه در برابر امامان شیعه و پیروانشان انتخاب کردند. هر چند آنان در ابتدا با همراهی شیعیان بر ضد بنی امیه قیام کرده بودند، اما پس از دست یابی به خلافت روشی بدتر از بنی امیه را در مبارزه با شیعیان وامامانشان پیش گرفتند((2)) و بسیار جالب است که آنان برای مبارزه عینی با تفکر امامان شیعه در بحث خلافت، خود را همواره خلیفهًْ الله مطرح می کردند.((3))

بنابراین حفظ اعتقادات اصیل اسلامی از جمله عقیده به منصوصیت جانشینان پیامبر9، به دلیل حساسیت ویژه خلفا در برابر امامان شیعه و پیروانشان، در طول تاریخ بسیار مشکل و خطر آفرین بوده است و امامان شیعه که وظیفه اصلی شان امامت و هدایت مردم بوده است با موانع و چالش های فراوان روبه رو بوده اند ولی آنان هر کدام با زیرکی تمام، راهکارهایی را طبق مصلحت و اقتضای زمان امامت شان برگزیده بودند و از آموزه های اصیل اسلام پاسداری می کردند که در این میان یکی از بزرگترین دستاورد های اعتقادی و عملی امامان شیعه و شاگردان ویژه آنان، حفظ اعتقاد به مفهوم و مصداق امامان دوازده گانه منصوب از جانب خداوند بوده است که می توان از ثمره عینی و

ص: 194

نماد فکری آن، شیعیان اثنا عشری را نام برد که این عقیده با عبور از موانع بازدارنده و فضاهای تاریک درونی وبیرونی در طول تاریخ موفق شد اندیشه ای را در جهان عرضه کند که با آموزه ها و روایات رسول اکرم صلی الله علیه و آله موافق است.

عشری جای این سؤال است که آیا این عقیده بعد از تکمیل عدد دوازده امام، یعنی دوره امامت امام عصر، پیدا شد یا اینکه از همان دوره نخستین امامت امام علی علیه السلام اعتقاد به مفهوم و مصداق این عدد وجود داشت و پیروان علی از همان زمان این سلسله را می دانستند؟

در این زمینه یکی از مستشرقان به نام اتان کولبرگ در مقاله ای با عنوان «از امامیه تا اثناعشریه» تفکر و اندیشه اثناعشریه را یک پدیده نوظهور دانسته است((1)) و از برخی منابع استفاده می شود که در ابتدا واژه امامیه بر مجموعه فرقه های زیدیه، اسماعیلیه و اثناعشریه به کار می رفته است.((2)) در منابع فراوان واژه «امامیه» را مخصوص شیعیان اثناعشری دانسته است. ابن خلدون در این زمینه می نگارد:

و اما الاثناعشریه فربما خَصُّو باسم الامامیه

و پس از آن نام هر یک از امامان شیعه اثناعشری را می شمارد.((3))

بعضی از اهل سنت ادعا کرده اند که اعتقاد به ائمه اثنا عشر از قرن چهارم به وجود آمده است((4)) که در پاسخ به این ادعا باید به گفت:

اصولا در شناخت هر اندیشه و تفکری باید میان

ص: 196

دو گزینه اصطلاح شناسی و پیشینه مفاهیم اعتقادی تفکیک قائل شد؛ زیرا بسیارند مفاهیم و اعتقاداتی که به دلیل تقیه از دشمنان یا به دلیل اغراض سیاسی و مذهبی، خود دارندگان آن عقیده سعی می کنند از افشا شدن اسم رسمی و بازاری شدن آن عقیده خودداری ورزیده و برای افراد خاص به عنوان اسرار بازگو نمایند.

بر این اساس نسبت به واژه اثناعشری از جهت اصطلاح شناسی و رسمیت یافتن در آثار فرقه نگاران می توان این نظریه را پذیرفت که این اصطلاح از زمان امامت امام دوازدهم به بعد میان نویسندگان رایج شده است؛ اما از جهت پیشینه اعتقادی و بازگوشدن مفهومی، نمی توان این نظریه را پذیرفت که عقیده به امامت امامان دوازده گانه نیز در آن زمان پیدا شده است؛ بلکه با توجه به این مطلب که شیعیان حقیقی علی بن ابی طالب علیه السلام ، که امامت و خلافت بلافصل آن حضرت را با نص از رسول اکرم صلی الله علیه و آله می دانستند، هیچ گاه قانع بر این نبودند که نسبت به امامان و پیشوایان بعد از آن حضرت ساکت بمانند و بسیار طبیعی به نظر می رسد که آنان نسبت به امامان بعدی و تعداد آنان نیز سؤالاتی را مطرح کنند که در این زمینه، هم خود امامان در هر عصر و هم روایات فراوانی که از رسول اکرم صلی الله علیه و آله درباره تعداد امامان وجود داشت، می توانست برای شیعیان همان گونه که مسئله جانشینی علی را حل کند مسئله امامان بعد از ایشان را نیز حل کند.

در این زمینه روایات مشهور اثناعشر که در

ص: 197

منابع شیعه و سنی مشهور است((1)) و نیز روایات مشهور صحیفه از جابر بن عبدالله انصاری که در نزد حضرت زهرا3 موجود بود و در آن نام هر یک از دوازده امام و نام مادران شان نوشته شده بود((2)) و نیز حدیث معروف جابر از رسول خدا9 در تفسیر آیه اولی الامر که در آن حدیث رسول خدا9 اولی الامر را با دوازده جانشین خود که مطابق با عقیده اثناعشری است تطبیق کرده است((3)) و روایات فراوان دیگر که در آنان واژگان امام((4)) یا دوازده خلیفه با صراحت ذکر شده است.((5))

در منابع کلامی شیعه در این زمینه آمده است که روایات اثبات ائمه دوازده گانه مورد اعتقاد شیعه با سند متواتر به پیامبر می رسد.((6))

ناشی اکبر، که جزو نخستین فرقه نگاران اهل سنت است، می نگارد: «پس از کشته شدن علی علیه السلام شیعیان به سه دسته تقسیم شدند: دسته یکم: کسانی که به مرگ آن حضرت یقین کرده و معتقد بودند امام پس از او حسن بن علی است و اعتقاد داشتند که پیامبر امامت او را همانند امامت پدرش با صراحت بیان داشته است؛ اینان همان کسانی هستند که به تسلسل رشته امامت معتقد

ص: 198

بوده و به وصیت متوالی پیامبر درباره امامان پایبندند. این گروه معتقدند تا دنیا برقرار است، پس از هر امامی امام دیگر لازم است و بعد از وصی وجود وصی دیگر ضروری است و پیامبر اسامی و صفات تمامی امامانی که پس از علی از نسل او تا روز قیامت خواهند آمد را بیان کرده است.((1))

نکته مهم در این گزارش این است که یک نویسنده سنی که در حدود قرن دوم و سوم می زیسته است، وجود اعتقاد به امامان دوازده گانه را از زمان نخستین امام شیعیان گزارش کرده است.

مهم تر از همه، وجود روایات فراوان درباره مهدی موعود از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم: می باشد که با توجه به این روایات، شیعه و سنی این امر را مسلم می دانستند که پایان این جهان به وسیله ی مهدی موعود اداره می شود و دین با آن حضرت که از خاندان پیامبر9 است، تکمیل می گردد.((2))

در بسیاری از این روایات تصریح شده است که آن مهدی موعود، دوازدهمین پیشوا از خاندان پیامبر9 است.((3)) این مسلم است که پس از بازگو شدن مهدی4 به عنوان دوازدهمین پیشوا، هر شخصی به ویژه شیعیان و معتقدان به امامت منصوصه خاندان پیامبر9 برای شناخت امامان قبل از

ص: 199

ایشان نیز اقدام کرده و راضی نمی شدند که دراین میان خلا در تسلسل امامان دوازده گانه به وجود آید و اعتقاد به موعود گرایی از نظر تاریخی همیشه به ویژه در زمان خلافت بنی عباس چنان قطعی و مسلم بوده است که در طول تاریخ افرادی ادعای مهدویت کرده و ادعا می کردند که آنان منجی بشریت هستند مانند محمد بن عبدالله بن حسن مثنی و مهدی فرزند منصور عباسی.((1))

بنابراین با توجه به روایاتی که نگارش یافت می توان به این نتیجه رسید که مفهوم خلفای اثناعشر و اعتقاد به آن از دوره حضور امامان شیعه وجود داشته است؛ اما از جهت اصطلاحی بعید نیست که بعد از زمان امامت امام دوازدهم به عنوان اصطلاح رایج متکلمان و ملل و نحل نگاران مشهور شده باشد؛ منتها دراینجا توجه به این نکته ضرورت دارد که از نظر اعتقادی و التزام عملی، هر شیعه موظف بود که از امام دوره خود و امام قبل از آن پیروی کند.((2))

تاریخی، مفهوم خلافت در نظام سیاسی و اجتماعی اهل سنت غالبا به ابزار حکومتی و توجیهِ کردار امیران و سلاطین، که جز قدرت و تداوم سلطه گری اندیشه ای نداشتند، تبدیل شده بود.

برای اثبات این مطلب کافی است که به فراز و نشیب های کاربردی مفهوم واژگان «خلیفه» و «خلافت» در تعاملات عالمان و دانشمندان اهل سنت و حاکمان اسلامی پس از رسول خدا9 نظر افکنده شود که در این زمینه می توان با یک جمع بندی کلی به این نتیجه دست یافت که سیر کاربردی این واژگان در نظام سیاسی و حکومتی اهل سنت یک مسیر پلکانی و تدریجی را پیموده است که با مرور زمان از مفهوم اصلی و شرایط ابتدایی خود فاصله گرفته و انعطاف پذیر شده است؛ همان طور که در نخستین گردهمایی مهاجر و انصار در سقیفه و پایه گذاری نظام خلافت نیز در هیچ گزارشی نیامده است که واژه «خلیفه» به کار رفته باشد، بلکه در آنجا از واژه «امر» استفاده کردند((1)) که ظهورش بر امارت و فرماندهی برای برقراری نظم اجتماعی بود و در این زمینه ابوبکر و یارانش چنان زیرکانه عمل کردند که حتی در مرحله دوم بیعت ستانی در مسجد، که هنوز پایه های حکومت محکم نشده بود وقتی مردم را در مسجد جمع کردند عمر که پیش از ابوبکر سخن آغاز کرد نام از خلافت نبرد، بلکه واژه «امر» را بکار برد و بعد از آن ابوبکر نیز در خطبه خود گفت: «من امارت برشما

ص: 201

را بر عهده گرفتم در حالی که هیچ گاه خواهان امارت نبودم.»((1))

در حقیقت این واژه از جهت نظم بخشی و ایجاد امنیت برای مردم آن روزگار که در نبود رسول خدا9 آرامش خود را از دست داده بودند و امنیت خود را در خطر می دیدند، خوشایند بود؛ اما نکته اساسی در این زمینه این است که خلیفه با آن مفهوم، یعنی حاکم و زمامدار مسلمانان، یک نام گذاری و اصطلاح شرعی نبود، بلکه از اصطلاحات مسلمانان بود((2)) و با استقرار پایه حکومت پس از مدت کوتاهی حکومتیان واژه خلیفهًْ رسول الله را در فرهنگ سیاسی و حکومتی برای دست یابی به پشتوانه دینی و مذهبی وارد عرصه کردند.

بنا به نقل ابن قتیبه و طبری، در روزهای نخست حکمرانی ابوبکر، علی علیه السلام و عده ای از یارانش با او مخالفت ورزیدند و ابوبکر نیز برای مقابله، قنفذ را به سراغ علی علیه السلام فرستاد و هنگامی که او به درب خانه علی آمد ندا داد که خلیفه پیامبر9، علی علیه السلام را برای بیعت خواسته است و امیرالمؤمنین علیه السلام ضمن خودداری از رفتن، فرمود: «چه زود به رسول خدا9 دروغ بستید.»((3))

از برخی منابع استفاده می شود که پس از آن بعضی افراد از روی تملق به ابوبکر لقب خلیفهًْ الله داده، به او خطاب می کرد:

یا خلیفة الله ! قال انا خلیفة محمد و انا راض بذالک و کره ان یقال له

ص: 202

خلیفة الله؛((1))

ای جانشین خدا! ابوبکر گفت: من جانشین محمد هستم و بر آن رضایت دارم و دوست نداشت به او خلیفة الله بگویند.

و از آن زمان کاربرد خلیفهًْ الرسول برای ابوبکر میان مسلمانان رایج گردید.

پس از سپری شدن دوره زمامداری ابوبکر و روی کار آمدن عمر، هم خود او و هم اطرافیانش در اینکه به ایشان چه لقبی بدهند گرفتار سردرگمی شده و گاهی به او خلیفه ی خلیفهًْ رسول الله و گاهی امیرالمؤمنین علیه السلام خطاب می کردند و پس از مدتی به دلیل طولانی بودن واژگان خلیفهًْ خلیفهًْ رسول الله آن ترکیبات به دستور خود عمر حذف شد و به او بدون ترکیب یا «خلیفه» می گفتند و یا امیرالمؤمنین((2)) و در عین حال عمر وقتی به کارنامه حکومتی خود می نگریست متحیر بود که برای آن مقام و منصب که به عهده گرفته است چه واژه ای به کار گیرد.

به نقل شخصی به نام ابی العرجاء روزی عمر به یاران خود خطاب کرد:

ما ادری اخلیفة انا ام ملک؛

من ندانستم که من خلیفه هستم یا پادشاه.

ص: 203

به عمر گفته شد میان هر دو فرق است؛ زیرا خلیفه چیزی نمی ستاند و نمی گذارد مگر از راه حق و پادشاه با مردم نیرنگ کرده از هر راهی به دست آورده و در هر جایی که خواهد به کار می گیرد.((1))

و پس از آن، در دوره زمامداری عثمان همواره از واژه «خلیفه» بدون اضافه و نیز از واژه امیرالمؤمنین استفاده می شد و آنچه در اینجا مهم است، این مطلب است که گرچه در شکل ظاهری واژه «خلیفه» تحولاتی مانند: خلیفهًْ الله - خلیفهًْ الرسول الله - خلیفهًْ خلیفهًْ الرسول الله و خلیفه بدون ترکیبی خاص در زمان سه خلیفه به وجود آمد اما در حقیقت از جهت مفهومی یک هدف دنبال می شد که آن عبارت بود از بخشیدن مقام قدسی به خلفا تا کسی هیچ حقی نداشته باشد که درباره کردار آنان حرفی به زبان آورند.

بر این اساس در تعامل اجتماعی دوران خلفا، کاربرد واژه «خلیفه» چنان مهم و حساس بود که در بعضی موارد احساسات قوم گرایی را برانگیخته و خویشان خلیفه در بکار گیری آن به فردی از خاندان خود افتخار می نمودند. به نقل ابن ابی الحدید روزی عده ای از طائفه بنی عدی (خویشان عمر) نزد عمر آمده به او خطاب نمودند: انت خلیفهًْ رسول الله و عمر گفت: من خلیفه ابوبکر و ابوبکر خلیفه رسول خدا9 بود. خویشان عمر با روحیه و تعصب قبیله خواهی راضی نبودند که فردی از قبیله آنان جانشین فردی از قبیله دیگر (ابوبکر از قبیله تیم) خوانده شود، لذا به او گفتند: گرچه از جهت ترتیب چنین است اما تو باید خود را مانند ابوبکر خلیفهًْ رسول الله اعلام

ص: 204

نمایی.((1))

بنابراین کاربرد واژه «خلیفه» در آن دوره از جهت مفهومی برای کسب آبرو و رسیدن به جایگاه بهتر اجتماعی و سیاسی و رسیدن به اهداف سود جویانه تبدیل شده بود.

آنچه در تحلیل تاریخی ونگاه آسیب شناسانه در تغییر مفهومی و ظاهری واژه «خلیفه» و «خلافت» می توان به دست آورد، این است که اوج تغییرات و سوء استفاده از این واژه از زمان حکمرانی معاویه آغاز گردید. او که خود را وارث خلیفه سوم می دانست، پس از روی کار آمدن، بدون نظر داشتن دوره خلافت امام علی بن ابی طالب علیه السلام و فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام ، در نامه نگاری ها و خطابه هایش میان خلافت خود و خلافت عثمان پیوند برقرار نموده، می نگاشت:

من معاویة بن ابی سفیان خلیفة عثمان بن عفان امام المسلمین و خلیفة رسول رب العالمین؛((2))

از معاویه فرزند ابوسفیان جانشین عثمان فرزند عفان پیشوای مسلمانان و جانشین فرستاده پروردگار عالمیان.

پس از آن معاویه در مدت تقریبا بیست سال خلافت خود چنان بی باکانه در کارنامه خلافت اسلامی تغییر و تحول ایجاد کرد که تنها از واژه و مفهوم «خلافت» به عنوان ابزار برای توجیه کردار خود استفاده می کرد و به اقرار بسیاری از دانشمندان اهل سنت، بنی امیه به ناحق ادعا می کردند که خلافت در آنان استقرار یافته است، بلکه تمام دوران حکمرانی بنی امیه که از زمان معاویه آغاز شده بود سلطنت

ص: 205

بود نه خلافت((1))

شخصی به نام اسود بن یزید نقل کرده است که از کردار معاویه نزد عایشه، همسر رسول خدا9، یاد کردم و گفتم: آیا تعجب نمی کنی که این مرد (معاویه) از خاندان طلقا چگونه با اصحاب رسول خدا9 درباره خلافت به منازعه برخاسته است؟

عایشه در جوابم گفت:

ما تعجب من ذلک و هو سلطان الله یؤتیه البر والفاجر؛((2))

تعجب نکن از این؛ زیرا خلافت، پادشاهی از جانب خداوند است که آن را به نیکان و بدان می دهد.

با نگرش در کردار معاویه پیداست که یکی از بدترین تغییراتی که در مفهوم خلافت به وجود آورد بنیان گذاری روشی جدید به نام ولایت عهدی و موروثی کردن این مقام بود؛ زیرا او در یک اقدام بی سابقه فرزندش یزید را خلیفه و جانشین پس از خود معرفی کرد و این در حالی بود که افرادی مانند عبدالرحمن بن ابی بکر، عبدلله بن عمر و ابن زبیر با این کردار معاویه مخالفت ورزیده و آن را از روش اسلامی خارج دانسته، می گفتند:

سنة کسری و قیصر؛((3))

این روش شاهان طاغوتی کسری و قیصر است.

ابن خلدون پس از گفتاری درباره خلافت معاویه

ص: 206

و مروانیان می نگارد:

ذهبت معانی الخلافة و لم یبق الا اسمها و صار الامر ملکا بحتا((1))

در زمان آنان مفهوم خلافت از بین رفت و به جز اسم خلافت چیزی باقی نماند بلکه امر خلافت صرفا تبدیل به پادشاهی شده بود.

سرانجام اینکه ایجاد تغییر و تحولات گسترده و بنیادی در مفهوم خلافت در زمان بنی امیه و روی آوردن آنان به سوی کردارهای خراب کارانه و ضد اسلامی، بستری را برای برخی اعتراضات که با نیت های مختلف ابراز می شد، آماده کرد و در این میان بنی عباس با یک خیزش تلفیقی فرهنگی((2)) و سیاسی و همکاری نیروهایی از علویون وشیعیان معترض، خلافت بنی امیه را از میان برداشتند که به تناسب بحث اشاره می شود که بنی عباس پس از براندازی امویان، نسبت به واژگان «خلیفه» و «خلافت» و مفهوم آن همان سوء استفاده مغرضانه بنی امیه و بلکه بدتر از آن را در دستور کار خود قرار دادند و در طول تاریخ خلافت بنی عباس مشاهده می شود که هر یک از آن خلفا در شعار ها و خطبه هایشان بر سلیقه خود گاهی از واژه خلیفهًْ الله و گاهی از واژه سلطان الله و بعضا از واژه خلیفهًْ رسول الله استفاده می کردند. برای نمونه در یکی از خطابه های منصور دومین خلیفه عباسی آمده است که او در روز عرفه در خطبه ای به مردم خطاب کرد:

ص: 207

ایها الناس انما انا سلطان الله فی ارضه اسوسکم بتوفیقه؛((1))

ای مردم! من پادشاه از جانب خدا در روی زمینش هستم و شما را به توفیق او رهبری می کنم.

واقعیت این است که خاندان عباسی در به کارگیری واژگان مذهبی چنان زیرکانه عمل می کردند که هر وقت نماد های مذهبی و اجتماعی بهتر برای واژه ای در تداوم قدرت شان می دیدند فوراً از آن استفاده می کردند. برای نمونه واژه «امام» در آن روزگار به وسیله ی شیعیان برای پیشوایان معصوم کاربرد فراوان داشت که به نحوی تداعی کننده همان خلافت و جانشینی رسول خدا9 بود و به همین دلیل از نیمه دوم خلافت عباسیان واژه «امام» نیز، برای خلیفه به کار گرفته می شد.((2))

در این میان توجه به این نکته نیز اهمیت دارد که خلفای بنی عباس در یک بازی سیاسی و فریب کارانه دیگر از واژه «الله» به عنوان پسوند به اسامی شان استفاده کردند که این فریب کاری از دوره خلافت واثق با عنوان الخلیفه واثق بالله آغاز شد و پس از آن تمام خلفای عباسی از آن به عنوان لقب مضاف استفاده می کردند.((3))

بنابراین تغییر و تحول در واژگان «خلیفه» و «خلافت» و مفهوم آن از زمان بنیان گذاری مکتب خلافت آغاز شد و در دوره بنی امیه و بنی عباس

ص: 208

به موازات بیشتر شدن فاصله زمانی با عصر رسالت، شدت آن تغییرات بیشتر شد و با استفاده ابزارگونه از واژه «خلیفه» و اضافه کردن پسوند ها به آن، به دنبال فریفتن و به بازی گرفتن مردم با قدسیت بخشیدن به مفهوم خلافت بودند که البته در این زمینه موفقیت هایی را نیز کسب کرده بودند. آن گونه که در بعضی گزارشات آمده است در اواخر دوره بنی امیه و آغاز خلافت بنی عباس، مفهوم منصب خلافت چنان در میان مردم جایگاه مهم پیدا کرده بود که هر خلیفه خود را سلطان می خواند و کسی میان واژه «سلطان» و «خلیفه» تفاوت نمی گذاشت و پیروی از آن را واجب می دانست.((1))

اما از جهت محتوا و مبانی دینی، خلفا چنان از تدین و تعلیمات دینی فاصله گرفته بودند که به اعتراف ابن خلدون از خلافت به جز اسم - که آن هم با چنگ زدن به عصبیت عربی بود - چیزی باقی نمانده بود.((2)) و در حیات سیاسی بنی عباس یکی از بازیهایی که روی دست گرفته بودند ولایت عهدی بود که آن را به پیروی از بنی امیه به شدت دنبال کردند و هر خلیفه فرزند یا برادر خود را به ولایت عهدی برگزیده و دیگر حتی از آن معیارهای نخستین قابل قبول نزد اهل سنت، مانند بیعت و شورا هم خبری نبود و خود همین روش ولایت عهدی، برخی نزاع های داخلی و نارضایتی بیرونی را نسبت به خلافت بنی عباس فراهم کرد((3)) و پس از آن به موازات خلافت بنی عباس بازماندگان اموی در

ص: 209

اندلس حکومت جداگانه ای تشکیل دادند که در آنجا عبدالرحمن سوم اموی خطبه ای مستقل به نام خلافت ایراد کرد و پس از آن در سال 218 در تحولی دیگر، معتصم با به کار گرفتن ترکان در حکومت آن گونه به آنان میدان داد که از زمان متوکل به بعد عملا ترکان کارگزار، طبق نقشه و میل خود خلفا را انتخاب می کردند.((1))

در عین حال با توجه به آنچه درباره تغییرات و تحول بنیادی در مفهوم خلافت حتی طبق مبانی اهل سنت گزارش شد باز هم از جهت کاربرد اجتماعی و فرهنگی، مفهوم خلیفه و خلافت در نزد توده مردم چنان دارای قداست و جا افتاده بود که هنگامی که در سال 334، معز الدوله شیعی، بغداد، پایتخت عباسیان را تصرف کرد و تمام قدرت را در اختیار گرفت، برای خود لقب خلیفه را انتخاب نکرد بلکه به دلیل قداست مقام خلافت نزد سنی مذهبان، خلیفه را برجایگاهی که داشت اسماً باقی گذارید تا بدین وسیله از مخالفت های سنی مذهبان و آشوبهای دیگر مدعیان خلافت جلوگیری کند.((2))

در اینجا برای خارج نشدن از موضوع بحث (تحول در مفهوم و واژه خلافت) به همین مقدار اکتفا می شود و تنها مطلبی که بر آن تأکید می شود این است که با همه آن بازی های سیاسی که خلفای مورد قبول اهل سنت بر مفهوم و محتوای خلافت در آورده بودند و از نظر مصداقی به گونه ای آشکارا کسانی ادعای خلافت می کردند که بیشترشان اهل فسق، فجور، قمار بازی و میگساری بودند باز هم در اندیشه توده مردم و حتی بعضی دانایان مفهوم خلافت و واژگان همسو که به وسیله ی خلفا انتخاب می شدند، همچنان دارای قداست و

ص: 210

بار معنوی بود که به دلیل اهمیت، جداگانه به آن خواهیم پرداخت.

قداست بخشی به مفهوم واژگان خلیفه و خلافت فعالیت می کردند، از نظر مصداق شناسی و افرادی که آن منصب را به دست می گرفت چنان منفعلانه و با چشم های بسته حرکت می کردند که از جهت اجرایی و عملی هر فرد با هر اندیشه و کردار خراب کارانه و ضد دینی می توانست خلافت اسلامی را در دست گیرد. چنانچه در این زمینه در طول تاریخ خلافت اسلامی به موارد فراوان بر می خوریم که برخی خلفا با اینکه اهل فسق، فجور، قمار و میگساری بودند((1)) اما همین که با دست دادن عده ای به عنوان بیعت یا انتخاب خلیفه قبل یا زور و تزویر به قدرت می رسیدند بدون هیچ گونه ملاحظه دینی او در زیر چتر محافظتی واژه خلیفه قرار می گرفت.

آن قداست و معنویت که این واژه پیدا کرده بود سبب می شد که خلیفه در مصونیت و حمایت حفاظتی توده های مردمی و برخی عالمان دینی قرار بگیرد و در تمام کردار های خود آزادانه عمل می کند و هیچ کسی نسبت به او چون خلیفه پیامبر بود حق اعتراض نداشت.

به هر حال نسبت به اندیشه دینی و فرهنگی اهل سنت از جهت تطبیقی همواره این تضاد میان مفهوم قدسی خلافت اسلامی و مصادیق آن وجود داشته است.

برای تکمیل این بحث اشاره می شود که در تحول و تغییر مفهوم خلافت و قداست بخشی آن از جهت فرهنگی برخی از شعرا و عالمان دینی درباری

ص: 212

نقش بسیار فعالی داشته اند و این مطلبی است که برخی دانشمندان اهل سنت نیز به آن توجه جدی کرده اند. ابن خلدون در این زمینه می نگارد: «صناعت شعر در دوره جاهلیت جایگاه مهم داشت و با بعثت رسول اکرم صلی الله علیه و آله تا حدودی فروکش نمود و پس از آن در دوره بنی امیه و اوائل بنی عباس دوباره رشد کرد بیشتر شعرا برای مدح خلفا شعری می سرودند و از آنان جایزه می گرفتند.»((1)) و هم چنین در این زمینه، احمد امین از شاعران زمان بنی امیه که برای مدح آنان شعر می گفتند به نام های جریر، فرزدق و اخطل اشاره کرده است.((2))

هم چنین درباره بنی عباس در استفاده از شعرا نقل شده است که آنان در ابتدای روی کار آمدن با علویون روبه رو گردیدند که آنان خلافت را از آن خود می دانستند و بنی عباس برای مبارزه فرهنگی با آنها، شعرا را در خدمت گرفتند و آنان در تمام سروده های شان با دادن القابی مانند خلیفهًْ الله و خلیفهًْ الرسول به خلفای بنی عباس می گفتند خلافت به وراثت نیست که به آل علی برسد بلکه مال بنی عباس است که اکنون آن را در دست گرفته است.((3))

در تاثیرگذاری شعرا در ایجاد تحول در مفهوم و واژه «خلیفه» و قداست بخشی به آن، توجه به این نکته ضرورت دارد که آنان در اشعارشان نسبت به خلفا از واژگان مذهبی و غلو آمیز استفاده می کردند که در ترویج مفاهیم دینی و اعتقادی میان عامه مردم نقش مهمی داشت که در این زمینه میتوان به واژگان زیر در شعر شعرای

ص: 213

دوره بنی امیه اشاره کرد:

خلیفة الله فی الارض الامین المامون، امام المسلمین، امین الله، جنة الدین، الخلیفة المبارک، خیار الله للناس، راعی الله فی الارض، الامام المصطفی، ولی الحق، امام المهدی، ولی عهد الله امام المبارک، امام العدل، خلیفة الحق، الخلیفة الافضل وپ..((1))

با توجه به واژگان به کار رفته در اشعار و مفاهیم مذهبی آن می توان به نقش تاریخی شاعران درباری در تحول فرهنگی مفهوم خلافت در فریب دادن عامه مردم به خوبی پی برد.

هم چنین برخی از عالمان دینی و بنیان گذاران مذاهب، در تحول فرهنگی مفهوم خلافت نقش مهمی داشته اند که در این زمینه در برخی منابع از تعامل و همکاری فرهنگی فرقه مرجئه به عنوان نخستین فرقه مذهبی با بنی امیه نام برده شده است.

احمد امین در این زمینه می نگارد: در ابتدا دو فرقه خوارج و شیعه با دو دیدگاه سیاسی درباره خلافت به وجود آمد که هر دو گروه رویکرد جداگانه نسبت به خلفای سه گانه داشتند اما نسبت به بنی امیه اتفاق داشتند که آنان

ص: 214

ظالم و ناحق هستند و در برابر این دو گروه گروه مرجئه با دیدگاهی خاص به وجود آمد که

یرون حکومة الامویین حکومة شرعیة و کفی بذلک تاییدا؛((1))

حکومت بنی امیه را حکومت شرعی می دانست و همین مقدار در تأیید حکومت آنان کفایت می کرد.

برخی نویسندگان مرجئه را به دو دسته مرجئه خالص و ناخالص تقسیم کرده و می نگارند: مرجئه خالص که حکومت بنی امیه را قبول داشتند عقیده جبریه داشتند و این عقیده به نفع بنی امیه بود و آنان را تقویت می کرد.((2))

در حقیقت شاخصه اعتقاد مرجئه، که نسبت به مؤمن بودن و کافر بودن افراد نباید حرف زد بلکه باید داوری در این زمینه را برای روز رستاخیز به تأخیر انداخت و باید به این امید بود که شاید خداوند گناه کاران را بخشیده و از ستم کاران درگذرد، ((3)) برای به اغفال کشاندن مردم و نادیده گرفتن کردار خلفا زمینه ساز شد که این به نفع خود کامگی خلفای بنی امیه بود.

هم چنین در طول تاریخ خلافت اسلامی همواره عالمان درباری بوده اند که برای خوشایندی آنان سخنان به دور از حقیقت گفته و توجیه گر کردار آنان از جنبه فرهنگی و مذهبی بوده اند، افرادی مانند کعب الاحبار در تشویق معاویه در غصب خلافت علوی((4)) و عالم درباری مانند وهب بن منبه در زمان عمربن عبدالعزیز((5)) و نیز خدمات محمد بن

ص: 215

شهاب زهری در دربار هشام بن عبدالملک.((1)) در این زمینه کار به جایی رسیده بود که وقتی یزید بن عبدالملک به حکومت رسید در ابتدا می خواست طبق روش عمر بن عبدالعزیز (با عدالت نسبی) رفتار کند و در آن زمان بود که

فاتی باربعین شیخا فشهدوله ما علی الخلفا حساب و لا عذاب((2))

چهل نفر از شیوخ نزد او آمدند و شهادت دادند که خلفا نه حسابی دارند نه عذاب.

سرانجام اینکه از جهت فرهنگی و اندیشه مذهبی، همواره در میان اهل سنت با برخی فراز و نشیب هایی، اندیشه قداست بخشی نسبت به خلفا وجود داشته است و ترویج کننده این افکار بوده است که هر کس و با هر وسیله وقتی در جامعه اسلامی به خلافت رسید دیگر برای هر کس که ایمان به خدا و روز قیامت دارد روا نیست که شبی را به روز آورد در حالی که او را امام نداند و فرقی ندارد که آن خلیفه جنایت کار باشد یا فردی نیکو.((3))

در تمام اظهارات و فتاوای علما و دانشمندان اهل سنت درباره اطاعت و فرمانبرداری از خلفا در هر وضعیتی نمی توان مبنایی برای آن جست، جز همان قداست مقام خلافت که هر کسی که دارای اقبال بلند بود و این نام روی او نهاده شد دیگر در برابر خدا و خلق خدا دارای مصونیت و آزادی است.

ص: 216

ص: 218

در اندیشه دینی و تاریخ تفکر اسلامی، بحث ولایت یکی از بحث های بسیار مهم و دامنه داری است که در پیوند با بحث امامت و خلافت به وسیله ی دانشمندان اسلامی مورد بحث و داوری های فراوان قرار گرفته است که به تناسب بحث بررسی واژه امام و واژگان مرتبط، می توان به این مطلب اشاره کرد که دو واژه ولی و ولایت پرتویی درخشان و یکی از ابعاد امامت است که در منابع دینی مانند قرآن، سنت و اصطلاحات اسلامی به آنان از جهت مصداق و مفهوم پرداخته شده است و در حقیقت بحث ولایت یکی از مهم ترین و کارآمد ترین شئونات امامت است که امام زمان هر عصری به عنوان ولی و سرپرست انسان ها دارای اولویت در تصرف به امورات آنان می باشد. بر این اساس ضرورت دارد که با اختصار به کاربرد لفظی و مفهومی ولی و ولایت در منابع اسلامی اشاره شود:

ص: 219

مِنْ وَلِیٍّ وَلا نَصِیر»((1))

«آیا نمی دانستی که حکومت آسمان ها و زمین از آن خداست (و حق دارد هرگونه تغییر و تبدیلی در احکام خود طبق مصالح بدهد) و جز خدا ولی و یاوری برای شما نیست؟ (و اوست که مصلحت شما را می داند و تعیین می کند.)»

«یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ وَکَفَرُوا بَعْدَ اسْلامِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ یَنَالُوا وَمَا نَقَمُوا الا ان اغْنَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَانْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْرًا لَهُمْ وَانْ یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذَابًا الِیمًا فِی الدُّنْیَا وَالاخِرَةِ وَمَا لَهُمْ فِی الارْضِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا نَصِیر»((2))

«به خدا سوگند می خورند که (در غیاب پیامبر9 سخنان نادرست) نگفتند در حالی که قطعا سخنان کفرآمیز گفته اند و پس از اسلام آوردنشان کافر شده اند و تصمیم (به کار خطرناکی) گرفته اند که به آن نرسیده اند آنان فقط از این انتقام می گیرند که خداوند و رسولش آنان را به فضل (و کرم) خود بینیاز ساختند. (با این حال) اگرتوبه کنند برای آنان بهتر است و اگر روی گردانند خداوند آنان را در دنیا و آخرت به مجازات دردناکی کیفر خواهد داد و در سراسر زمین نه

ص: 221

ولی و حامی دارند و نه یاوری.»

«وَکَذَلِکَ انْزَلْنَاهُ حُکْمًا عَرَبِیًّا وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ اهْوَاءَهُمْ بَعْدَمَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا وَاقٍ»((1))

همان گونه (که به پیامبران پیشین کتاب آسمانی دادیم ) به تو نیز این (قرآن) را به عنوان فرمان روشن و صریحی نازل کردیم و اگر از هوس های آنان بعد از آنکه آگاهی برای تو آمده پیروی کنی هیچ کس در برابر خدا از تو حمایت و جلوگیری نخواهد کرد.

«وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَلَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَکَبِّرْهُ تَکْبِیرًا»((2))

«و بگو: ستایش برای خداوندی است که نه فرزندی برای خود انتخاب کرده و نه شریکی در حکومت دارد و نه برای ضعف و ذلت (حامی و) سرپرستی برای اوست و او را بسیار بزرگ شمار.»

«قُلْ اغَیْرَ اللَّهِ اتَّخِذُ وَلِیًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالارْضِ وَهُوَ یُطْعِمُ وَلا یُطْعَمُ قُلْ انِّی امِرْتُ ان اکُونَ اوَّلَ مَنْ اسْلَمَ وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»((3))

«بگو: آیا غیر خدا را ولی خود انتخاب کنیم؟ خدایی که آفریننده

ص: 222

آسمان ها و زمین است، اوست که روزی می دهد و از کسی روزی نمی گیرد، بگو من مامورم که نخستین مسلمان باشم و (خداوند به من دستور داده که ) از مشرکان نباش.»

«وَلاضِلَّنَّهُمْ وَلامَنِّیَنَّهُمْ وَلامُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ اذَانَ الانْعَامِ وَلامُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَمَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِینًا»((1))

و آنان را گمراه می کنم و به آرزوها سرگرم می سازم و به آنان دستور می دهم که (اعمال خرافی انجام دهند و) گوش چهارپایان را بشکافند و آفرینش (پاک) خدایی را تغییر دهند (و فطرت توحید را به شرک بیالایند) و هر کس شیطان را به جای خدا ولی خود برگزیند زیان آشکاری کرده است.

آشکار است که در این آیات خداوند ولایت غیر خودش را چه از شیاطین و چه غیر آن نفی کرده است.

و نوع دوم، اثبات ولایت در قرآن است. خداوند در ضمن چند آیه خود را ولی مطلق دانسته است. اینک نمونه هایی از آن آیات:

«فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ » (شورا/9) «وَهُوَ

الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ » (شورا/28) «وَهُوَ وَلِیُّهُمْ » (انعام/127) «انْتَ وَلِیُّنَا» (اعراف/155) «انْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَالاخِرَةِ» (یوسف/101) «وَاللَّهُ وَلِیُّهُمَا» (ال عمران/122) «وَهُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ »

ص: 223

(اعراف/196) «وَاللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ» (جاثیه/19) «وَاللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ» (ال عمران/69) «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ امَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ الَی النُّورِ» (بقره/257) «وَکَفَی بِاللَّهِ وَلِیًّا» (نسا/45) «وَاجْعَل لَنَا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا» (نسا/75).

در تمام این آیات با رویکرد اثباتی به بحث ولایت نگریسته شده است و با اختصاص دادن واژه ولی به خداوند، ولایت خداوند را دارای آثاری چون اخراج مؤمنان از تاریکی به روشنایی و نیز ولایت خداوند را در دنیا و آخرت برقرار و کافی دانسته است که در حقیقت ولایت خداوند در قرآن برای پذیرندگان آن سرآغاز راهی است برای رسیدن به کمال در زندگی دنیوی و اخروی که در آن هیچ گونه تخلف وجود ندارد.

در امتداد ولایت الاهی برای فراهم شدن بهتر زمینه های رشد و کمال انسانها خداوند زیر مجموعه و مظاهری را برای ولایت هدایت گرانه خود معرفی کرده است که ولایت و رهبری آنان همواره و به گونه ای ملموس در اختیار بشر برای گام نهادن در مسیر ترقی و کمال است که در این زمینه به تناسب بحث امامت و رهبری آیه 55 سوره مائده، که معروف است به آیه «ولایت»، دلیل روشن و سند گویای الاهی است بر اینکه کسانی به اذن خداوند ولایت بر جامعه بشری دارند.

سرپرست شما خدا و رسول او و مؤمنانی هستند که نماز را به پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند.

از آنجا که نسبت به این آیه دانشمندان و مفسران شیعه و سنی بحث های گسترده و در خور توجه انجام داده اند ما در اینجا از بحث تفصیلی خودداری ورزیده، تنها به تناسب موضوع به این نکته تأکید می کنیم که کاربرد ولایت رسول و مؤمنان، با آن نشانه ها در کنار ولایت خداوند در این آیه، دارای این مفهوم بلند و پیام روشن است که ولایت رسول و آن مؤمنان از سنخ ولایت خداوند بوده و می توان آن را از مجرای قانونی تأیید شده از جانب خداوند پذیرا شد که این مطلب از نظر کاربردی دارای این اثر مهم است که انسان در ولایت پذیری میان ولایت الاهی و غیر الاهی تمایز ها را در نظر گیرد؛ زیرا در تفسیر این آیه درباره حقیقت ولی و ولایت از نظر معنا شناسی و مفهومی اختلاف فراوان است که در مجموع می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1 - ولی مشترک لفظی است بین معانی اولی به تصرف، نصرت، محبت و...((1))

2 - ولی مشترک معنوی است و قدر جامع آن سلطنت و اولی به تصرف بودن است.(2)

3 - ولی حقیقت درامارت و سلطنت است و کاربرد

ص: 225

آن بر سایرمعانی مجاز است.((1))

4 - ولی مشترک معنوی و قدر جامع آن قرب است.((2))

در برخی منابع تفسیری همین معنای چهارم را برگزیده اند و در وجه آن اشاره کرده اند که نسبت دادن واژه قرب به مافوق مفید سلطنت و اولویت در تدبیر است.((3))

به هر حال از نظر معنا شناسی که ارتباط با امامت دارد دقت در این مطلب ضرورت دارد که با توجه به همه این معانی و تطبیق واژگان آیه از جمله واژه «انما» که دلالت بر حصر می کند می توان به این نتیجه دست یافت که واژگان ولایت و ولی در تمام کاربرد هایی که دارند مانند ولی میت، ولی صغیر، ولی نصرت و... ولایت قربی در آنان لحاظ شده است که باعث جواز نوع خاصی از تصرف مالکیت و تدبیر امور می شود و خداوند که ولی بندگانش است نیز به این معناست که امور دنیا و آخرت آنان را تدبیر می کند((4)) و هم چنین متکلمان شیعه نیز اتفاق نظر دارند بر اینکه ولی به معنای اولی در تصرف است.((5)) در برخی منابع در این باره این چنین آمده است: ولایت در آیه اولا به تصرف است که خداوند پس از اثبات آن ولایت برای خود در سیاق واحد همان ولایت را

ص: 226

برای نبی و ولی نیز بیان کرده است.((1))

حال نکته اساسی این است که پس از شناخت ولایت خدا و ولایت رسول که هر کدام از جهت مصداق روشن است، درباره مؤمنانی که هم سیاق آنان دارای ولایت ذکر شده جای این سؤال است که مراد کدام مؤمنان است؟ آیا صنف خاصی مراد است یا اینکه مطلق مؤمنان مراد است؟

قول دوم هم نمی سازد زیرا هیچ کس این صفت را برای ابوبکر نقل نکرده که در حال رکوع صدقه داده باشد، بلکه این صفت وصفی خاص برای فردی معین می باشد که قطعا در خارج تحقق پیدا کرده باشد.((1))

دوم این که هر دو قول معارض است با قول سوم که می گوید آیه در شأن علی علیه السلام نازل شده است و در صورت معارض بودن ترجیح با قول سوم است؛ زیرا خاصه و عامه درمنابع فراوان نقل کرده اند که این آیه در شأن علی نازل شده است و همه دراین مطلب اتفاق دارند که غیر از علی علیه السلام کس دیگر در حال رکوع صدقه نداده است و حتی برخی در این زمینه ادعای اجماع کرده اند که این آیه در حق علی علیه السلام نازل شده است.((2))

روایات فراوان در این زمینه نقل شده است که روزی علی علیه السلام در هنگام ظهر مشغول نماز بود و سائلی وارد مسجد شد و از مسلمانان کمک خواست و کسی به او کمک نکرد و آن فقیر دل شکسته شد و دست ها را به سوی آسمان بلند کرد و از بی اعتنایی مسلمانان نزد خداوند شکایت کرد و در آن حال علی علیه السلام به سائل اشاره کرد که انگشتری که در انگشتش بود بردارد و سائل آن را برداشت. در آن وقت رسول خدا9 با دیدن آن منظره شادمان شده در حق علی علیه السلام دعا کرد و در آن لحظه آیه انما ولیکم الله... نازل شد.((3))

ص: 228

«اما لو ان رجلا قام لیله و صام نهاره و تصدق بجمیع ماله و حج جمیع دهره و لم یعرف ولایة ولیی الله فیوالیه و یکون بجمیع اعماله بدلالته الیه ما کان علی الله حق فی ثوابه»؛((1))

آگاه باشید اگر فردی شب ها را زنده بدارد و روزها را روزه بگیرد و تمام دارایی اش را صدقه بدهد و همه روزگارش را حج بجا آورد، ولی نسبت به ولایت ولی خدا اعتقاد نداشته باشد تا ولایتش را پذیرا شود و تمام اعمالش به راهنمایی وی انجام گردد بر خداوند لازم نیست ثوابی به او بدهد.

از این دو حدیث به دست می آید که ولایت و سرپرستی والیان تأیید شده از جانب خداوند، در پالایش و پاکسازی اعمال و کردار انسان تأثیر گذارده و در حقیقت ولایت آنان چراغ هدایت است به سوی نیکی ها.

در حدیث دیگر از رسول خدا9 نقل شده است:

«فوالذی نفسی بیده لا ینتفع عبدا بعمله الا بمعرفتنا و ولایتنا»؛((2))

«سوگند به آنکه جان محمد به دست اوست هیچ بنده ای را عملش سودی نرساند مگر با قبول معرفت و ولایت ما.»

ص: 231

در برخی روایات درباره برتر بودن ولایت بر باقی فرائض این چنین آمده است: اگر نماز، زکات، روزه و حج به علتی فوت شود، قابل تدارک و جبران پذیر است؛ اما ولایت چنان مهم است که اگر از کسی فوت شد، دیگر چیزی نمی تواند معادل آن قرار گرفته و جبران کند.((1))

بحث ولایت و نیز ابلاغ آن به وسیله ی پیامبران الاهی آن گونه مهم و سرنوشت ساز است که از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است: در آخرین حجی که انجام دادم در یکی از مواقف حج، جبرئیل به من نازل شد و گفت: خداوند می گوید: پایان عمرت نزدیک شده برای امت خود یادآوری کن.

«عهدی الذی عهدت الیهم من ولایة ولیی و مولاهم و مولا کل مؤمن و مؤمنة علی بن ابی طالب علیه السلام فانی لم اقبض نبیا من الانبیا الا من بعد اکمال دینی و اتمام نعمتی علی خلقی بولایة اولیائی و معاداة اعدائی و ذالک کمال توحیدی و دینی و اتمام نعمتی علی خلقی باتباع ولیی و طاعته»؛((2))

«پیمانم را که از آنان عهد گرفته بودم (نسبت به) ولایت ولی خودم و مولای آنان و مولای تمام زن و مردم مؤمن علی بن ابی طالب علیه السلام است. همانا من هیچ نبی از انبیا را قبض روح نکردم مگر بعد از کامل شدن نعمت

ص: 232

هایم بر بندگانم به واسطه ولایت اولیای خودم و دوری گزیدن از دشمنانم و این نهایت توحید و دین و پایان نعمتم بر مخلوقاتم است که اطاعت و فرمانبرداری کنند از اولیای من.»

هم چنین درباره اهمیت ابلاغ ولایت از پیامبر9 نقل شده است: جبرئیل از جانب خداوند به من خطاب نمود:

علم الناس ولایتهم کما علمتهم من صلاتهم و زکاتهم و صومهم و حجهم؛((1))

«آگاه کن مردم را از ولایت اولیا آن گونه که آگاهشان نمودی از نماز، زکات، روزه و حج....»

بنابراین امامت و ولایت گشاینده راه تقرب به سوی خداوند و به عنوان روح در کالبد اعمال و رفتار انسان است که اگر کسی ولایت را پذیرا شده و تسلیم آن والیان منصوب از جانب خداوند گردد، در زیر چتر حمایتی آنان قرار خواهد گرفت.

ما دراینجا به ذکر همین مقدار از احادیث که نمایانگر مفهوم ولایت و ضرورت آن در زندگی انسان ها است بسنده می کنیم و روایاتی که درباره مصادیق ولی و والیان نقل شده است را در پایان این فصل خواهیم نگاشت.

را به معانی قرب و نزدیکی معنا کرده اند.((1)) اما بعضی می گویند: الولیُّی: ولیّی النعم؛((2)) مراد از ولی سرپرست و صاحب نعمت است. عده ای از لغویان نیز ولی را به معنای سرپرست و اداره کننده امور دانستهاند.((3))

راغب در «مفردات» می گوید: الولاء و التوالی به این معناست که دو چیز یا بیشتر از یک جنس بدون اینکه جنسی از غیر آنان فاصله ایجاد کند پشت سر هم و پی در پی به وجود آیند و این استعمال کنایه است برای نزدیک بودن از جهت مکان، نسبت، دین، صداقت و اعتقاد و اما ولایت یعنی به عهده گرفتن سرپرستی امور دیگران.((4))

طریحی می گوید:

ولایت بالفتح محبة اهل البیت و اتباعهم فی الدین و امتثال اوامرهم و نواهیهم والتأسی بهم فی الاعمال و الاخلاق... ولولی من اسمائه تعالی و هو ناصر؛((5))

ولایت دوستی اهل بیت و پیروی از آنان در دین و پایبند بودن به دستورات آنان و ولی از نام های خداوند به معنای ناصر است.

و برخی لغویان این معانی را برای ولی و ولایت ذکر کرده اند: نصرت، تابع محب، قرب، آزاد

ص: 234

کننده و مدبر.((1))

صاحب التحقیق در بحث طولانی درباره ولی می نگارد: ولی به معنای قرب و نزدیکی است و معانی مانند معتق، صاحب حلیف، ابن عم، ناصر و جار همه به همین معنای قرب بر می گردد و هر کس کار دیگری را به عهده گیرد، ولی آن است.((2))

و اما درباره واژه ولایت می نگارد:

الولایة بمعنی تدبیر امور الغیر و القیام بکفایة جریان حیاته و معاشه؛((3))

ولایت یعنی تدبیر کارهای غیر و ایستادگی به کفایت زندگی آن.

نیز معانی زیر برای ولی نقل شده است: 1 - اولی و سزاواری. 2 - مالک عبد. 3 - آزاد شده. 4 - پسر عم. 5 - ناصر. 6 - متولی ضامن جریره.7 - متولی تجویز میراث. 8 - همسایه. 9 - هم پیمان. 10- سید و مطاع. بعد می گوید از میان همه این معانی اصل همان معنای اول (سزاوار بودن) است و باقی معانی همه به آن بر میگردد.((4))

سرانجام اینکه گرچه ولی و ولایت در منابع لغوی به معانی گوناگون استعمال شده است اما بسیاری از آنان اشاره می کنند بر اینکه معنای حقیقی و شایع ولی و ولایت همان سرپرستی و صاحب

ص: 235

اختیاری است و معانی دیگر مجازی است که همه به همان یک معنای حقیقی سرپرست بودن بر می گردد.((1))

بنابراین واژگان ولی و ولایت در لغت نیز تا حدودی، با معانی قرآنی و روایی این واژگان که به معنای سرپرستی و صاحب اختیار است، هماهنگ هستند.

محدوده ولایت و هم در مصداق ولی با هم نزاع های اساسی داشتند که به شواهدی از گفتار و اعتقادات اندیشمندان شیعه و سنی، جداگانه اشاره می شود:

باید تعیین کند؛ زیرا نمی توان این مطلب را پذیرفت که اصل مشروعیت امام یا ولی از جانب مردم باشد و ولایت آن از جانب دیگر مانند منشأ الاهی دانستن، آن گونه که امامیه به آن اعتقاد دارد.

از این رو دانشمندان اهل سنت در ارائه خاستگاه ولایتی والیان امور و محدوده قانونی آن، تئوری هایی را مطرح کرده اند که هیچ گونه ارتباطی با برنامه های وحیانی اسلام و آموزهای دینی که به عصر رسالت برگردد ندارند، بلکه بر اساس ضرورت های اجتماعی در هر عصر و زمان پایه ریزی شده و در حقیقت به دنبال توجیه کردار حاکمان و گردانندگان حاکمیت است و در نهایت دانشمندان اهل سنت در معرفی مصداق ولی و محدوده ولایت آن با رویکرد تاریخی بر جریان ولایت نگریسته و در این زمینه نظریات متفاوتی ارائه کرده اند.

برخی می نگارند: ولایت چهار خلیفه نخست ابوبکر، عمر، عثمان و علی و عمر بن عبدالعزیز و برخی از بنی عباس از مسلمات است.((1)) در برخی منابع والیان امر از ابوبکر تا زمان عمر بن عبدالعزیز را ذکر کرده و بر این باورند که در این میان تنها ولایت معاویه بن یزید و مروان بن حکم، مستقر نشده است.((2))

به هر حال از جهت مصداق شناسی همان گونه که در مصداق شناسی امام و خلیفه نگارش یافت، اهل سنت گرفتار نظریات ناهمگون شده اند که در

ص: 238

اینجا از تکرار آن خودداری می کنیم اما در این بین توجه به این مطلب ضرورت دارد که محدوده ولایت آن والیان نیز بر اساس اندیشه سیاسی و تئوری حکومتی طراحی شده است که در تعامل میان امام و امت بر اساس پیش برد برنامه های حکومت در امور زندگی مردم مانند معاملات، ازدواج ها، جهاد، اقامه حدود، اجرای نماز های جمعه، جماعات و نماز عیدین (فطر و قربان) که هر یک از این موارد مصالح عامه ای است که به امور دنیایی و آخرتی مردم باز می گردد و امام در هر یک از آنان ولایت دارد.((1))

تفتازانی نیز درباره ولایت امام می نگارد: «ناگزیر مردم باید پیشوایی داشته باشند تا در اموری مانند اجرای احکام، اجرای حدود، دفاع از مرزها، جمع آوری صدقات، برطرف کردن نزاع ها میان مردم و به ازدواج درآوردن کسانی که سرپرست ندارند، اعمال ولایت نماید».((2))

واقعیت این است که در اندیشه اهل سنت شأن ولایت امام فراتر از مسائل حکومتی و سیاسی نیست((3)) و در این میان جای شگفتی در این است که اهل سنت نسبت به شرایط آن ولی و سرپرست که حاکمیت را در دست می گیرد آن گونه با مماشات برخورد کرده است که هر کسی هر چند در حد انسان معمولی، می تواند زمام را به دست گیرد و از جانب دیگر، در اطاعت و فرمانبرداری امت از ولی، بدون ملاحظه بر این باور هستند که اطاعت از ولی واجب است چه عادل باشد و چه فاسق؛ زیرا مردم با بیعت و انتخاب خود در واقع سرپرستی امور خود را به او سپرده اند.

پس از این انتخاب بر مردم واجب است که از

ص: 239

او فرمان برده و اگر در مواردی از او خلاف مشاهده کردند او را نصیحت کنند و قیام علیه او یا برکنار کردن او از ولایت و سرپرستی جایز نیست.((1)) و درعلت این مطلب که عزل امام فاسق یا قیام علیه او جایز نیست به این مطلب اشاره شد که هو من اهل الولایت زیرا آن پیشوای فاسق دارای ولایت است.((2))

قرطبی نیز درباره محدوده این ولایت تصریح کرده است که مساوی است با امارت و حکومت.((3))

از نظر تاریخی این نکته قابل توجه است که ابوبکر پس از دست یابی به خلافت در نخستین خطبه خود سخنانی را ایراد کرد که در آن خود را ولی و سرپرست مردم در امور حکومتی دانست؛ اما جالب اینکه او اطاعت مطلقه از خود را واجب نمی دانست. او در خطبه خود گفت: ولیتکم و لست بخیرکم؛((4)) ولایت و سرپرستی شما را عهده دار شدم، حال آنکه بهتر از شما نیستم؛ واژه ولیتکم در کلام ابوبکر دلالت دارد بر اینکه او پس از دست یابی به خلافت، خود را صاحب اختیار و اولی بر دیگران می دانسته است. اما جمله لست بخیرکم معنایش این است که این ولایت من، دلیل بر این نیست که من بهترین و افضل شما هستم.((5)) در ادامه همین خطبه درباره محدوده اطاعت خود می گوید: «پیوسته شیطانی مرا به لغزش وا میدارد؛ لذا اگر خوب رفتار کردم کمکم کنید و

ص: 240

از من پیروی کنید و اگر خطا کردم هدایتم کنید.»((1))

بنابراین با تحلیلی از خطبه ابوبکر می توان به این مطلب دست یافت که ایشان ولایت را یکی از شئون خلافت می دانسته است، ولی محدوده این ولایت که اطاعت دیگران را به دنبال دارد، در محدوده خاصی بر محور حق قرار داشته است و در پیوست همین گفتار صریح خلیفه، جالب است که درباره محدوده ولایت و اطاعت از خلیفه، دانشمندان اهل سنت چنان مبالغه آمیز حرکت کرده اند که برخلاف گفتار ابوبکر، که می گفت در موارد حق از من پیروی کنید و در باطل شما راهنمای من باشید، عقیده دارند که هرگاه کسی به وسیله ی مردم برای خلافت انتخاب شد، او دارای ولایت و مطاعیت شده و در هر وضعیتی باید مردم از او فرمان برند و حتی می گویند آن حاکم منتخب در مواردی مانند اقامه نماز ولایت دارد و وقتی که او به اقامه نماز اقدام کرد، بر دیگران واجب است که به او اقتدا کرده و با او مخالفت نورزند هرچند که او فاسق باشد.((2)) چنانچه قاضی عبدالجبار معتزلی در این زمینه می نگارد: امام در اصطلاح شرع به کسی گفته می شود که

له الولایت علی الامة و التصرف فی امور هم علی وجه لایکون فوق یده یدٌ؛((3))

او ولایت بر امت و حق تصرف بر امور آنان دارد به گونه ای که قدرتی

ص: 241

بالاتر از قدرت او (ولی) نیست.

هم چنین سیف الدین آمدی می نگارد:

یجب اتباعه علی کافة الامة؛((1))

واجب است متابعت ولی برتمام امت.

در اینجا جای این سؤال از دانشمندان اهل سنت باقی است که با توجه به مصادیقی که آنان به عنوان ولی معرفی کرده اند که در میان آنان افرادی مانند یزید بن معاویه و ستمگران آل مروان قرار دارند، چگونه واجب الاطاعت بودن آنان را با کرداری که داشتند((2))، بر امت اسلامی توجیه می کنند؟

سرانجام اینکه ولی و ولایت دراندیشه اهل سنت فراتر از همان امارت و حکمرانی نیست و ولایت هم در مواردی مانند جمع آوری صدقات، تقسیم بیت المال، سرپرستی افراد بی سرپرست مانند ایتام و آماده کردن مردم برای جهاد، قضاوت در میان مردم و اقامه نمازهای روزانه و عیدین است که هر کدام این موارد از وظایف حکومت می باشد که تنها ولی در این موارد بر دیگران اولویت دارد، آن هم به دلیل اینکه از هرج و مرج و شورشها جلوگیری کند.((3))

در حقیقت به این دلیل که بستر اصلی امامت و رهبری در اندیشه اهل سنت با ساختاری از انتخاب بشری تشکیل شده است؛ لذا از جهت کاربردی از همان داده های فکری بشر، برای اداره امور

ص: 242

حکومتی فراتر نمی رود.

«انَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ امَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ»((1))

به دست آمد که شأن نزول آیه درباره امیرالمؤمنین علیه السلام است و اینجا خداوند ولایت آن حضرت را قرین ولایت خود و ولایت پیامبر قرار داده است.((2))

هم چنانکه در سوره کهف، خداوند درباره ولایت خود می فرماید:

«هُنَالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَوَابًا وَخَیْرٌ عُقْبًا»((3))

در آنجا ثابت شد که ولایت و قدرت از آن خداوند بر حق است؛ اوست که برترین ثواب و بهترین عاقبت را (برای مطیعان) دارد.

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می نگارد: «از آنجا که کلمه الله در اینجا به حق که در برابر باطل است توصیف شده است پس معنای ولایت در آیه سلطنت و تدبیر در امور است نه نصرت، چون اگر مراد نصرت می بود باید الله را به عزت، قدرت یا غلبه توصیف می کرد. علاوه بر آن جمله «خیر ثواباً و خیر عقباً» با نصرت نمی سازد.»((4))

حافظ حسکانی در شواهد التنزیل در تفسیر آیه

ص: 244

«هنالک الولایة لله الحق» از امام باقر علیه السلام نقل کرده است:

«تلک ولایة امیرالمؤمنین التی لم یبعث نبی قط الا بها»؛((1))

مراد از ولایت در این آیه، ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است و هیچ پیامبری مبعوث نشد مگر برای «پیام رسانی». آن ولایت و تفسیر آن در آیه مبارکه به ولایت علی علیه السلام از جهت کاربردی، بر این اساس است که آن حضرت مظهر ولایت و سلطنت خداوند است و از جهت حقانیت و مصونیت از خطا مانند ولایت حقه الاهی است و هم چنین مانند حدیث یاد شده - در تفسیر ولایت در آیه به ولایت علی - از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است.((2))

و هم چنین از آن حضرت نقل شده است:

«ولایتنا ولایة الله عزوجل اللتی لم یُبعث نبیّی قط الا بها»؛((3))

«ولایت ما ولایت خداوند است که پیامبری را مبعوث نکرد مگر برای (تبلیغ) آن»

و در اثبات پیوستگی میان ولایت پیامبر و ولایت ولی و جانشین آن حضرت می توان گفت همان گونه که قرآن درباره پیامبر9 فرموده:

«النَّبِیُّ اوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ انْفُسِهِمْ»((4))

«پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.»

ص: 245

همین اولویت بعد از رسول برای والیان و جانشینان بر حق آن حضرت نیز ثابت است((1)) و هم چنین آن حضرت درباره پیوستگی میان ولایت خود و ولایت جانشینان معصوم بعد از خود به ابن عباس فرمود:

«یابن عباس ولایتهم ولایتی و ولایتی ولایة الله حربهم حربی و حربی حرب الله و سلمهم سلمی و سلمی سلّم الله»؛((2))

«ای فرزند عباس! ولایت آنان (ائمه) ولایت من است و ولایت من ولایت خداوند است؛ جنگ با آنان جنگ با من و جنگ با من جنگ با خداوند است.»

در روایات دیگر نیز تصریح شده است که میان ولایت خدا، رسول و ولایت ائمه پیوستگی خاص وجود دارد که این پیوستگی به واسطه جعل و قرار دادن خداوند است.((3)) نسبت به آثار کاربردی و اعتقادی این پیوستگی می توان گفت همان گونه که طبق آیه مبارکه

«اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ امَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ الَی النُّورِ»((4))

ولایت خداوند رشد آور و نجات بخش از تاریکی ها معرفی شده است، ولایت رسول و والیان بعد از او نیز رشد آور و برای پذیرندگان ولایت آنان راهنما به سوی نیک اندیشی و راهی روشن است.

در نتیجه بنابر همین آیات و روایت است که

ص: 246

مفهوم ولایت در میان متکلمان و دیگر دانشمندان امامیه از جایگاه بسیار بلند برخوردار بوده و مورد دقت فراوان قرار گرفته است و از جهت اعتقادی و کلامی امام و ولی دعوت کننده حق و منادی الاهی و حجت خداوند و نظم دهنده برنامه های دینی است.((1))

علامه حلی درباره جایگاه ولایت می گوید: «هر کس ولایت علی علیه السلام را قبول نکند فاسق است.»((2))

سید هاشم بحرانی می گوید: «همانا ولایت علی علیه السلام حجت رسای خداوند برای مردم است و هر کس در پناه ولایت و سرپرستی آن حضرت قرار بگیرد و از ایشان فرمانبرداری کند داخل بهشت می شود و هر کس از ولایت او خارج شود جایگاهش جهنم است.»((3))

ابن جبر می گوید: ولایت علی علیه السلام از جانب خداوند جعل شده و به وسیله ی پیامبر9 برای مردم ابلاغ شد و پیامبر در شأن علی علیه السلام فرمود:

«یقاتل علی تاویله کما قاتلت علی تنزیله»؛

علی جنگ می کند برای تاویل (قرآن) همان طور که من جنگیدم برای تنزیل آن (قرآن).»

از این تشبیه می توان مماثلت میان ولایت پیامبر9 و علی علیه السلام را به دست آورد که پیامبر9 ولایت بر تنزیل قرآن و علی علیه السلام ولایت بر تاویل

ص: 247

قرآن دارد.((1))

ملاصدرا در این باره می گوید: «مقام ولایت بالاترین مقام است که ولی به وسیله ی آن حق تصرف در امور را پیدا می کند.»((2))

سید مرتضی نیز این نظر را دارد: «مراد از ولایت امارت و حکمرانی نیست؛ بلکه مراد این است که ولی حق تصرف در امور دیگران را دارد و ممکن است بعضی وقت ها به دلیل وجود مانعی مصلحت را در نظر گرفته و تصرف در امور نکند اما آن ولایت الاهی او پا برجاست کما اینکه در حالات بعضی از امامان معصوم: این گونه بود و این هیچ گونه ضربه ای به اصل ولایت آنان وارد نمی کند.»((3))

شیخ مفید نیز می گوید: «ولایت خدا، رسول و جانشینان پیامبر بر مردم عبارت است از تسلیم شدن در برابر آنان و رعایت امر و نهی که از جانب آنان صادر می شود.»((4))

هم چنین سید علی بهبهانی درباره منشأ پیدایش ولایت پیامبر می نگارد: «ولایت در اصل ذاتاً مال خداوند است؛ لذا غیر خدا کسی بر دیگری ولایت ذاتی ندارد و این ولایت به وسیله ی جعل و قرارداد از جانب بشر هم نمی تواند ثابت شود، زیرا کسی که ذاتا دارای ولایت نباشد نمی تواند بر کس دیگری ولایت را جعل کند؛ زیرا ولایت بعضی انسان ها بر دیگری مانند ولایت رسول و امام عارضی است و باید منتهی شود به ولایت

ص: 248

بالذات که آن تنها ولایت خداوند است. به همین دلیل منشأ ولایت پیامبران و جانشینان آنان به جعل الاهی است.»((1))

بنابراین ولایت در اندیشه معرفتی شیعه از جایگاه مهمی برخوردار است که در پرتو امامت مطرح شده است وایی ولایت از جهت کاربردی مهم ترین بُعد امامت است زیرا در این بعد امام دست پذیرندگان ولایت را گرفته و آنان را از کج راهه های گمراهی به سوی معرفت و شناخت الاهی که مسیر نجات انسان هاست هدایت می کند.

علامه طباطبایی در این زمینه می گوید: «مقام نبوت و ولایت دو سبب مستقل هستند که خدای عزیز، ما را به وسیله آن دو از پرتگاه گمراهی نجات بخشید.»((2)) ایشان در جای دیگری از ولایت به عنوان یک امر باطنی و به منزله روح برای ظواهر دینی تعبیر کرده که به واسطه ولایت، قوانین و مقررات دینی به پا نگهداشته شده و دوام می یابد.((3))

شهید مطهری در بیان مراتب امامت از مراتب سه گانه سخن به میان آورده است:

الف - ریاست عامه و زعامت جامعه که پس از پیامبر این وظیفه به عهده امام است و شیعه و سنی در آن اتفاق دارند.

ب - امامت به معنای مرجعیت دینی که در این مرتبه نوعی کارشناسی اسلام است و امام از طریق رمز و غیبی که بر ما مجهول است علوم اسلام را

ص: 249

از پیامبر گرفته است که عاری از خطاست. اهل تسنن برای هیچ کسی چنین مقامی قائل نیستند و آنان در این مرتبه نه قائل به امام هستند و نه قائل به امامت نه اینکه قائل به امامت، باشند و فقط اختلاف مصداقی با شیعه داشته باشند.

ج - ولایت در مرتبه سوم (ولایت) اوج مفهوم امامت است. امامت به این معنا در نزد شیعه جایگاه خاصی دارد و همین معناست که در ادبیات ادعیه و متون دینی شیعه بارها مطرح شده است که زمین هیچ گاه خالی نیست؛ یعنی در هر دوره ای انسان کامل - که حامل معنویت کلی انسانیت است - وجود دارد.((1))

در تفکر شیعی از جهت مصداق شناسی این ولایت برای دوازده نفر از جانشینان معصوم پیامبر از جانب خداوند جعل شده است که از علی بن ابی طالب علیه السلام به عنوان جانشین بلافصل پیامبر آغاز شده و در یازدهمین فرزند آن حضرت، حضرت مهدی موعود خاتمه خواهد یافته است.((2))

در اندیشه شیعی محدوده ولایت امام فراتر از مسئولیت حکومتی و سیاسی جامعه است. گرچه زعامت سیاسی و حکومت یکی از شئون امام است اما محدوده مهم ولایت، هدایت و رهبری دینی و معنوی جامعه است که با هدایت تشریعی در طول نبوت وظیفه هدایت نفوس پاک را به سوی کمال حقیقی و ملکوتی تدبیر می کند.((3)) امام با این شأن ولایت

ص: 250

الاهی زمامدار دین و مایه انتظام مسلمانان و رستگاری و عزت مؤمنان و امین خداوند و حجت او بر بندگان است.((1))

سخن نهایی اینکه اندیشه امامیه درباره مفهوم و مصداق ولی و ولایت برگرفته شده از انبوهی از آیات و روایات است که از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و نیز از امامان معصوم: نقل شده است.((2))

الف - در اعتقاد شیعه هیچ گاه لغزش و خطا در امامان شان راه ندارد، بلکه آنان منتخبان الاهی و دارای مقام عصمت و علم برتر هستند که جز حق و حقیقت جویی در زندگی شان چیز دیگری وجود ندارد؛ بر خلاف اهل سنت که برای خلفای خود گرفتار شدن در دام لغزش و خطا را جایز می دانند.

ب - تفاوت در ماهیت: همان گونه که نگارش یافت، ماهیت ولی و ولایت در اعتقاد شیعی یک مقام الاهی و بدون دخالت بشر است که خداوند در پیوست میان مقام رسالت و مقام امامت هم برای رسول و هم برای امام این مقام هدایت گرانه متصرفانه را قرار داده است؛ اما در اعتقاد اهل سنت این پیوست میان مقام رسول و ولی به هم خورده و در خلفا و جانشینان پیامبر بدون دخالت الاهی خود مردم دست به کار شده آن ولی و سرپرست خود را انتخاب می کنند و آن فرد منتخب دارای ولایت است و اطاعت از او واجب است، اینجا جای تعجب است که چگونه آن بشری که در ذات خود هیچ گونه ولایت بر دیگری ندارد و در انتخابش هم پیداست که او گاهی افرادی مانند مسیلمه کذاب و... را به عنوان نبی انتخاب نموده و خطاهایش هر روز فاجعه می آفریند حال با کدام پشتوانه دینی و عقلی انتخاب او در جانشین پیامبر این همه اهمیت یافته است که نمی توان از فرد منتخب او سر بر تافته، بلکه باید او را به عنوان سلطان اعظم و ولی امر پذیرفت.

ص: 252

و نیز از بریده نقل شده است: پیامبر دو لشکر به سوی یمن فرستاد، یکی به فرماندهی علی علیه السلام و دیگری به فرماندهی خالد بن ولید و در جنگی که با قبیله بنی زبید پیش آمد مسلمانان پیروز شدند و در آن هنگام خالد نامه ای در شکایت از امیرالمؤمنین علیه السلام به من داد تا خدمت رسول خدا9 ببرم. وقتی آن نامه را به حضرت تحویل دادم آثار ناراحتی در چهره ایشان مشاهده کردم. حضرت به من فرمود:

لا تقع فی علی فانه منی و انا منه و هو ولیکم بعدی؛((1))

از علی شکایت نکنید. همانا او از من است و من از او و علی سرپرست شما بعد از من است.

از ابن عباس روایت شده است که پیامبر9 به علی علیه السلام فرمود:

انت ولی کل مؤمن بعدی؛((2))

تو (یا علی) بعد از من سرپرست همه مؤمنان هستی.

در حدیثی از زید بن ارقم نقل شده است که رسول خدا9 فرمود:

«من اراد ان یحیی حیاتی و یموت موتی و یسکن جنة الخلد التی

ص: 254

وعدنی ربی فلیتول علی بن ابی طالب علیه السلام فانه لن یخرجکم من هدی و لن یدخلکم فی ضلالة»؛((1))

هر کس بخواهد مانند من زندگی کند و مانند من بمیرد و در بهشت همیشگی که پروردگارم به من وعده کرده سکنی گزیند باید علی بن ابی طالب علیه السلام را سرپرست انتخاب کند. همانا علی هرگز شما را از راه هدایت خارج نکرده و در راه گمراهی داخل نمی کند.

هم چنین از عمار بن یاسر نقل شده است که رسول خدا9 فرمود:

«من آمن بی و صدقنی فلیتول علی بن ابی طالب علیه السلام فان ولایته ولایتی و ولایتی ولایة الله»؛((2))

«هر کس به من ایمان آورده و مرا تصدیق کند باید علی بن ابی طالب علیه السلام را سرپرست انتخاب کند؛ همانا ولایت او ولایت من و ولایت من ولایت خداست.»

و هم چنین از حذیفه نقل شده است که رسول خدا9 فرمود:

«ان تولو علیا تجدوه هادیا»؛((3))

«اگر علی را سرپرست برگزینید او را هدایت کننده می یابید.»

ص: 255

آنچه تاکنون نگارش یافت، نمونه ای بود از روایاتی که در منابع اهل سنت نقل شده است و با همین مضمون، روایات فراوان دیگری در منابع شیعی نقل شده است که مسئله ولی و ولایت را با مفهوم و گستره وسیع مطرح کرده اند. امام صادق علیه السلام می فرماید:

ما خلق الله خلقا الا و قد عرض ولایتنا علیه و احتج بنا علیه فمؤمن بنا و کافر و جاحد حتی السموات و الارض و الجبال؛((1))

«خداوند هیچ موجودی را نیافریده مگر اینکه ولایت ما را بر او عرضه کرده است و بر او با ما احتجاج کرده است، برخی ایمان آورده و برخی کافر گشته و بعضی انکار کرده اند حتی آسمانها و زمین و کوهها.»

هم چنین در حدیثی از رسول خدا9 درباره آثار دوری از ولایت علی و امامان بعد از آن حضرت نقل شده است:

ص: 256

«قال الله تبارک و تعالی استکمال حجتی علی الاشقیا من امتک من ترک الولایة علی و الاوصیا من بعدک فان فیهم سنتک و سنة الانبیا من قبلک و هم خزانی علمی من بعدک»؛((1))

«خداوند تبارک و تعالی فرمود: حجت من بر اشقیای امت تو تمام است، آن کسانیکه ولایت علی و اوصیای بعد از تو را وانهند؛ زیرا در علی و اوصیا روش تو و تمام پیامبران پیشین موجود است و آنان خزانه داران بر علم من بعد از تو هستند.»

هم چنین در حدیثی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که دوازده نفر از اهل بیت من بعد از من دارای منصب ولایت و حجت های خداوند در روی زمین هستند؛ سپس نام یک یک آن دوازده ولی را می برد که عینا مطابقت دارد با اسامی امامان دوازده گانه مورد اعتقاد شیعه.((2))

در حدیثی از مقداد نقل شده است که پیامبر9 فرمود:

«معرفة آل محمد برائة من النار و حب آل محمد جواز علی الصراط و الولایة لال محمد امان من العذاب»؛((3))

شناخت خاندان پیامبر9 دوری از آتش

ص: 257

است و دوستی خاندان پیامبر9 جوازی است بر عبور از صراط و ولایت آل محمد پناه از عذاب می باشد.

هم چنین رسول خدا9 خطاب به علی علیه السلام فرمود:

«یا علی والذی بعثنی بالنبوه و اصطفانی علی جمیع اهل البریه لو ان عبدا اعبد الله الف عام ما قبل ذالک منه الا بولایتک و ولایةَ الائمه من ولدک»؛((1))

ای علی! سوگند به آنکه جان محمد در دست اوست، اگر روز رستاخیز بنده ای عمل هفتاد پیامبر را آورد، خداوند آن را از او نپذیرد مگر آن که خدا را همراه با ولایت من و اهل بیت من دیدار کند.

درباره پیوستگی ولایت علی علیه السلام و پیامبر9 از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است: روزی رسول خدا9 خطبه ای خواند و فرمود:

«من آمن بی و صدقنی فلیتول علیا من بعدی فان ولایته ولایتی و ولایتی ولایت الله»؛((2))

«هر کس مرا تصدیق کند و به من ایمان آورد پس باید بعد از من ولایت علی را بپذیرد زیرا ولایت علی ولایت من و ولایت من ولایت خداست.»

ص: 258

هم چنین آن حضرت در این باره فرمود:

«الکفار من جحد نبوتی و العنید من جحد ولایة علی بن ابی طالب علیه السلام »؛((1))

«کافر کسی است که نبوت من را انکار می کند و معاند کسی است که ولایت علی را منکر می شود.»

در روایتی نقل شده است که رسول خدا9 خطاب به مردم فرمود:

معاشر الناس الیس الله اولی بی من نفسی یأمرنی و ینهانی مالی علی الله أمر و لانهیی قالو: بلی یا رسول الله قال من کان الله و انا مولاه فهذا علی مولاه یامرکم و ینهاکم مالکم علیه من امر و لا نهی؛((2))

ای گروهی از مردم! آیا خدا بر من از خودم سزاوارتر نیست؟ امر می کند به من و نهی می کند و از جانب من بر خداوند امر و نهی نیست؟ مردم گفتند: چنین است ای فرستاده خدا. بعد حضرت فرمود: هر که را خداوند و من مولایش هستیم پس این علی مولای اوست که امر و نهی می کند شما را و از جانب شما بر او امر و نهی نیست.

هم چنین در حدیثی با همین مضمون و با اندکی تفصیل از رسول خدا9 درباره ولایت علی علیه السلام در بحار الانوار نقل شده است.((3))

ص: 259

در این دو حدیث با صراحت ولایت و سزاوار بودن علی را در امور مردم همانند اولویت و سزاوار بودن خدا و رسول ذکر کرده است.

از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است که درباره ولایت خاندان پیامبر9 فرمود:

«لا یقاس بال محمد من هذه الامة احد و لهم خصائص حق الولایت وفیهم الوراثت و الوصیة»؛((1))

«هیچ یک از این امت (اسلام) را با خاندان پیامبر برابر نکنید زیرا برای خاندان پیامبر حق ولایت اختصاص داده شده و در میان آنان وراثت و وصیت قرار داده شده است.»

از روایاتی که در این بحث نگارش یافت، می توان به خوبی این مطلب را به دست آورد که همان گونه که رسول خدا9 اصل ولایت و ضرورت آن را برای جامعه بارها بیان کرده بود، در مصداق شناسی ولی نیز آن حضرت بیانات روشن و صریح داشته است که برای هیچ کس از حق جویان راه عذر و بهانه ای باقی نگذاشته بود، مگر عده ای بهانه جو که در مصداق شناسی ولی کج اندیشی کرده و مسیری را پیمودند که جز رضایت عده ای قدرت طلب هیچ گاه رضایت خداوند در آن مطرح نبود. البته تأکید می شود که این مطلب طبیعی بود که رسول خدا9 مردم را نسبت به شناخت اولیای دین پس از خود جاهل نگذارد تا عذر و بهانه ای نداشته باشند و روایاتی که نگارش یافت بهترین شاهد است بر اینکه رسول خدا9 در این باره کوشش های فراوان کرده است.

پیدایش مشروعیت ولایت ولی است که امامیه آن را از جانب خداوند می داند و اهل سنت آن را یک قضیه غیر الاهی و با اعطای از جانب بشر می دانند و در اینجا ارزشمندی و اهمیت روایات در تعیین مورد اختلاف و منازعه هویدا شده و حق را آشکار می کند. با اندک جست جو در روایات می توان به انبوهی از روایات در این زمینه دست یافت که منشأ ولایت ولی را از سنخ ولایت نبی و منشأ پیدایش مشروعیت هر دو را از جانب خداوند دانسته اند که بعضی روایات در این زمینه در فصل یکم و دوم این اثر نگارش یافت و در اینجا هم به مناسبت واژه «مولا» به شواهدی اشاره می شود که در این زمینه از روشن ترین دلایل بر اثبات ماهیت الاهی داشتن ولایت ولی، آیات 55 سوره مائده((1)) و 59 سوره نسا((2)) و روایات شأن نزول این آیات است که همه ی دانشمندان شیعه و نیز بسیاری از دانشمندان اهل سنت می گویند: هر دو آیه دلالت دارد که عده ای از جانب خداوند دارای اولویت ویژه و حق تصرف در امور دینی و دنیایی مردم هستند.((3)) ما در اینجا از تکرار آن خودداری ورزیده و تأکید می کنیم که علاوه بر آن موارد، روایات فراوان دیگری نیز بر این مطلب دلالت می کنند.

از جمله رسول خدا9 روزی به عده ای از اصحاب خود درباره امامت علی علیه السلام سخن گفته و در ادامه فرمود:

«واعلمو ان الله قد نصبه لکم ولیا و اماما مفترضا طاعته»؛((4))

ص: 261

بدانید که خداوند علی را به عنوان سرپرست و امام شما نصب کرد و اطاعت از او واجب است.

هم چنین از آن حضرت این چنین نقل شده است: «ولایت علی علیه السلام عهدی بود از جانب خداوند و من مأمور بودم تا آن را ابلاغ کنم.»((1))

هم چنین در روایات مشهور دیگر نقل شده است که روزی جبرئیل امین از جانب خداوند به پیامبر نازل شد و خبر از پایان بقای آن حضرت در دنیا داد و بعد فرمود: «خداوند امر کرده است که ولایت جانشین خود علی بن ابی طالب علیه السلام را برای مردم ابلاغ کنی؛ زیرا هیچ پیامبری از دنیا نمی رود مگر اینکه به امر خداوند ولی و حجت بعد از خود را برای مردم اعلام می کند آن گونه که نماز، زکات، روزه و... را ابلاغ کرد.»((2))

بنابراین طبق روایات نگارش یافته، اصل مشروعیت نظام ولایی از جانب خداوند به افراد خاصی مانند پیامبر و پس از آن حضرت برای جانشینان ایشان از جانب خداوند واگذار شده است و نمی توان پذیرفت که مشروعیت ولایت به وسیله ی بشر جعل شده گردد.

واژه مولا ضرورت دارد؛ زیرا این واژه در پیوست واژه ولی در منابع دینی مانند قرآن و روایات کاربرد فراوان دارد و هم چنین در کاربرد های اجتماعی و سیاسی نیز میان مسلمانان با حساسیت هایی به کار رفته است که سبب اصلی این حساسیت ها ارتباط مفهومی و مصداقی این واژه با امامت و رهبری پس از رسول خدا9 می باشد.

واژه مولا در قرآن به معانی گوناگون به کار رفته است و از جمله معانی آن درباره خداوند است که به عنوان بهترین مولا و بر حق یاد شده است.

«فَاعْلَمُوا ان اللَّهَ مَوْلاکُمْ نِعْمَ الْمَوْلَی وَنِعْمَ النَّصِیر»((1))

«َرُدُّوا الَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ»((2))

«وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاکُمْ»((3))

به هر حال بررسی تمام معانی مولا در اینجا از حد نیاز و ضرورت بحث خارج است. تنها آنچه با بحث تناسب دارد این است که آیات پیشین مولویت خداوند را امری تثبیت شده می داند و در برخی آیات، افراد دیگری نیز به عنوان مظاهر ولایت خداوند و دارای ولایت از ناحیه خداوند بر جامعه معرفی شده اند.

در منابع تفسیری درباره آیه ی:

«فَانَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَجِبْرِیلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ»((4))

آمده است که مراد از صالح، مؤمنان علیعلیه السلام است که مولویت او از جانب خداوند جعل شده است.((5))

ص: 263

در منابع حدیثی، واژه مولا بالاترین بحث ها و نزاع های مذهبی را به دنبال داشته است که ما در پی تفصیل آن نیستیم و تنها به این مطلب اشاره می شود که واژه مولا در حدیث معروف و مشهور غدیر، پایه و اساس بحث های فراوان تاریخی و اعتقادی میان دانشمندان اسلامی درباره پیشوایی بعد از رسول خدا9 شده است. از آنجا که شهرت این حدیث در منابع شیعه و سنی، در حد بالایی قرار دارد و نیز تک نگاره های فراوانی درباره این حدیث به وسیله ی دانشمندان نوشته شده است، ((1)) در اینجا از بحث تفصیلی حدیث غدیر خودداری می کنیم و تنها به تناسب واژه شناسی مولا به این مطلب اشاره می شود که گرچه کاربرد واژه مولا در حدیث غدیر به علی علیه السلام مسلم شمرده شده است و رسول اکرم صلی الله علیه و آله با بلند کردن دست علی فرمود:

«من کنت مولاه فهذا علی مولاه»((2))،

اما اینکه معنای مولا درحدیث چه بوده است، یکی از جنجالی ترین مباحثی است که در طول تاریخ درباره معنای آن اظهار نظر شده است که هیچ یک از این اظهارات، خالی از تعصبات خشک مذهبی نبوده است که عمده ترین فشار ها و کج اندیشی ها روی معنای واژه مولا بوده است تا آن را بر معانی حمل کنند که دور از اثبات ولایت و سرپرستی برای علی علیه السلام باشد.

ص: 264

اهل لغت برای مولا معانی زیر را نقل کرده اند: مالک، عبد، آزاد کننده، آزاد شده، همراه، نزدیک، همانند، پسر عمو، همسایه، هم قسم، فرزند عمو، فرود امده، شریک، سرپرست، تربیت کننده، یاور، نعمت دهنده، نعمت داده شده، دوست، پیرو و داماد.((1))

ابن بطریق با بر شمردن 10 معنا برای مولا می گوید: «حق این است که همه آن معانی بر می گردد به یک معنا و آن اولا و سزاوار بودن به یک چیز است، ولی این اولویت به حسب استعمال در هر مورد از مواردش مختلف است و نتیجه اینکه لفظ مولا مشترک معنوی بین این معانی مختلف است.»((2))

راغب می گوید: «ولی و مولا هر دو به معنای (تولی امر) عهده دار شدن امور دیگران به کار می روند.»((3))

صاحب التحقیق پس از بر شمردن چندین معانی برای مولا می گوید:

الولی هو المتصف بالولایه و التدبیر... و من هذا المعن المولی و هو فی الاصل اسم مکان بمعن محل الولایه ای الذی فیه یتحقق مفهوم التولیة فهو مصداق لظهور الولایه؛((4))

ولی کسی است که متصف است به سرپرستی و اداره امور و مولا از

ص: 265

همین معنا است که آن در اصل اسم مکان است به معنای جایگاه ولایت یعنی کسی که در او معنای سرپرستی تحقق یافته است و او (مولا) مصداق برای آشکار شدن ولایت است. بنابراین واژه مولا از جهت لغت معانی فراوان دارد که در این بین معنای اولا و سزاوار بودن ظهور بیشتری دارد.

همین معانی گوناگون که اهل لغت برای واژه مولا ذکر کرده اند در اصطلاح علما و دانشمندان اسلامی نیز راه یافته است و هر کس بر مبنای مذهب خود معنای خاصی اراده کرده است، مانند حمل نمودن مولا بر معنای محب و ناصر و توجیهات دیگر((1)) که به دلیل بی پایه بودن آن توجیهات و نیز جواب های داده شده از ذکر آن خودداری می کنیم و در جواب آن احتمالات به برخی تصریحات دانشمندان شیعه و سنی اشاره می شود که مولا را به معنای اولا و سزاوار بودن در تصرف گرفته است:

امام محمد غزالی بعد از نقل حدیث غدیر، صحت آن را پذیرفته و بخ بخ عمر بن خطاب را دلیلی بر رضایت و تسلیم دانسته است؛ ولی بعد از آن واقعه می گوید:

غلب الهوی لحب الریاسة و حمل عمود الخلافه؛((2))

هوا پرستی و ریاست طلبی بر او غلبه

ص: 266

کرد و پایه خلافت را در دست گرفت.

دانشمند دیگر اهل سنت، سبط بن جوزی، پس از بر شمردن ده معنا برای مولا و ناسازگار دانستن نه تا از آن معانی در آخر می نگارد:

فتعین الوجه العاشر و هو الولا و معناه من کنت اولا به من نفسه فعلی اولی به؛((1))

پس معین شد معنای دهم و آن معنای اولا و سزاوار بودن است و معنای حدیث این است که هر کس را من بر او سزاوار از خودش بودم، پس از من علی سزاوار بر اوست.

و پس از آن شواهدی از اقوال علما و شعرا بر تأیید معنای سزاوار بودن برای مولا می آورد.

فقیه و متکلم امامیه شیخ مفید در این زمینه می نگارد: «کلمه «مولا» در لغت دارای ده معنا است مانند: اولا، مالک، معتیق، معتق، ابن العم، ناصر، متولی، حلیف، جار، الامام السید المطاع. بعد از بیان این معانی می گوید معنای نخست که اولا و سزاوار بودن است معنی اصلی است که باقی معانی در حقیقت به آن برمی گردد.»((2))

محمد حسن مظفر درباره معانی مذکور می گوید:« «ولی» مشترک معنوی و به معنای تسلط و قدرت است، مانند ولی زن، ولی کودک و ولی رعیت که همگی به معنای رسیدگی به امور آنان است و کسی که بر آنان تسلط دارد و می تواند در امور آنان

ص: 267

تصرف کند و هم چنین به معنای دولت و دولت دار نیز می باشد که دولت به طور ضمنی نوعی تسلط دارد... .»((1))

علامه امینی بیست و هفت معنا برای حدیث ذکر کرده است و پس از آن در بررسی جامع آن معانی و تطبیق آن با واقعه غدیر نتیجه می گیرد که:

فلیس للمولا الا معنا واحد و هو الأولا بالشی و تختلف هذه الاولویت بحسب الاستعمال فی کل من موارده فالاشتراک معنوی و هو الأولا من الاشتراک اللفظی؛((2))

پس برای مولا معنایی نیست مگر واحد که آن اولا و سزاوار بودن بر شی است و این سزاوار بودن در هر مورد طبق کاربردش می باشد و اشتراک در اینجا نیز اشتراک معنوی است، چون اشتراک معنوی بهتر است از اشتراک لفظی و بنابراین آنچه تاکنون برای واژه مولا نگارش یافت، معنای اولا و سزاوار بودن از دیگر معانی آن بهتر و به عنوان اصل مطرح است که دیگر معانی به آن بر می گردد و در ارتباط این معنا با ولایت علی علیه السلام به این نتیجه می توان دست یافت که رسول خدا9 از به کار بردن این واژه (مولا) نسبت به علی علیه السلام معنایی جز همان اولویت و سزاوار بودن را که یک شأن از شئون امامت آن حضرت است، اراده نکرده است.

در حقیقت این حدیث را از جهت مفهوم و مصداق باید یکی از آن احادیثی دانست که رسول اکرم صلی الله علیه و آله

ص: 268

بنا به رسالتی که از جانب خداوند داشت، در واقعه غدیر خم ولایت و رهبری علی علیه السلام را برای زمان پس از خود ابلاغ کرد.

در پایان به نتایج به دست آمده از واژگان «ولی» و «ولایت» اشاره می شود:

1 - ولی حقیقی کسی است که از جانب خداوند منصوب شود و آن گونه که همه ولایت رسول را الاهی می دانند، ولایت جانشین او نیز باید الاهی باشد.

2 - ولی مورد تأیید قرآن و سنت کسی است که ولایت او با ولایت خدا و رسول سنخیت داشته باشند از جمله اینکه در اعمال ولایت گرفتار خطا نگردد.

3 - معنای ولایت مساوی با حکمرانی و امارت نیست، بلکه حکومت جزئی از وظایف ولی است که در صورت نبودن مانع آن را اعمال می کند.

4 - ولایت یک حقیقت جعلی از جانب خداوند است که استقبال مردم یا مخالفت آنان هیچ گونه دخالتی بر اصل مشروعیت آن ندارد.

5 - از مطالبی که تاکنون نگارش یافت به این نتیجه رسیدیم که آن ولایت تأیید شده از جانب خداوند از جهت مفهومی و مصداق، جز با علی علیه السلام و یازده فرزند معصوم ایشان سازگاری ندارد.

ص: 269

ص: 270

ص: 272

یکی دیگر از واژگانی که در بحث امام و امامت بحث و بررسی شده است، واژگان وصی و وصایت است که در این زمینه میان علما و اندیشمندان شیعه و سنی دو دیدگاه متفاوت وجود دارد؛ شیعه ادعا دارد که رسول خدا9 بعد از خود، وصی برای پاسداری از دین و شریعت و ترویج آن تعیین کرده بود و در برابر شیعه، اهل سنت منکر تعیین وصی به وسیله ی رسول خدا9 شده و امت اسلامی را بی نیاز از وصی بعد از پیامبر می دانند و بر این اساس مناسب است که در این اثر هر دو دیدگاه را با ملاک قرار دادن منابع دینی مانند قرآن و سنت تحلیل و بررسی کنیم و با رهیافت به برخی شواهد تاریخی و ضرورت های دینی واجتماعی به این مطلب برسیم که آیا امت اسلام در مسائل دینی و عملی شان به حد خودکفایی و بی نیازی رسیده بودند تا احتیاج به وصی بعد از پیامبر نداشته باشند یا اینکه در تفسیر دین و منابع دینی خود احتیاج به تفسیر کننده داشتند که طبق آن ضرورت، رسول خدا9 نیز وظیفه داشت که آنان را به حال خودشان وانگذارد و کسی را به عنوان وصی و تفسیر کننده دین بعد از خود معرفی نماید.

ص: 273

«اذا حَضَرَ احَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْکُمْ»((1))

«هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسید، در موقع وصیت باید از میان شما دو نفر عادل را به شهادت بطلبد.»

هم چنین در آیات یازده و دوازده سوره نسا و آیات دیگر، احکام وصیت به امور مالی با تفصیل بیشتری مطرح شده است((2)) که به دلیل نداشتن ارتباط مستقیم با این اثر از ذکر آن آیات خودداری می شود.

زشت چه آشکار و چه پنهانش نزدیک نشوید و انسانی را که خدا محترم شمرده جز به حق نکشید. خدا این گونه به شما سفارش کرده تا بیندیشید.

درباره رفتار با پدر و مادر در چندین آیه این گونه توصیه کرده است:

«وَوَصَّیْنَا الانْسَانَ بِوَالِدَیْهِ احْسَانًا حَمَلَتْهُ امُّهُ کُرْهًا وَوَضَعَتْهُ کُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرًا»((1))

و انسان را درباره پدر و مادرش به نیکی سفارش کردیم مادرش او را با تحمل رنج و زحمت باردار شد و با رنج و زحمت او را زایید و دوران بارداری و بازگرفتنش از شیر سی ماه است.

در سوره لقمان((2)) و عنکبوت((3)) توصیه به پدر و مادر از جانب خداوند مطرح شده است که از نگارش تفصیلی آن خودداری می شود.

در پایان این دو گزینه بر این مطلب تأکید می شود که گرچه این دو گزینه ارتباط مستقیم با مسئله وصیت پیامبر و تعیین وصی بعد از خود ندارد، اما دو مطلب را می توان از این آیات به دست آورد.

الف - اصل وصیت و سفارش کردن دیگران به کارهای نیک امر مشروع و پسندیدهای است؛ آن گونه که خداوند وصیت کرده است.

ص: 276

ب - از این دو توصیه خداوند در امور مالی و کردار اجتماعی می توان به دست آورد که خداوند نسبت به امور مهم و کلیدی توجه ویژه داشته و هیچ گاه مسائل مهم و تأثیرگذار مانند امور مالی و احترام گذاشتن به دیگران مانند پدر و مادر را که از جهت حقوقی اثر مهم دارند، فرونگذاشته و از این دو مطلب می توان پی برد که نسبت به حفظ دین و شریعت، که از کلیدی ترین مسائل و زیربنای تمام مسائل دیگر است غفلت نورزیده بلکه در یک نظام هماهنگ میان آورنده شریعت یعنی رسول و حافظ آن یعنی وصی رسول را نیز معرفی کرده است که در این زمینه به نمونه هایی از آیات دسته سوم، که در آن توصیه های دینی مطرح شده و با کمک روایات می تواند رهیافت خوبی باشد، اشاره می شود.

«شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مَا وَصَّی بِهِ نُوحًا وَالَّذِی اوْحَیْنَا الَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ ابْرَاهِیمَ وَمُوسَی وَعِیسَی ان اقِیمُوا الدِّینَ وَلا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ مَا تَدْعُوهُمْ الَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی الَیْهِ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی الَیْهِ مَنْ یُنِیبُ»((1))

«از دین آنچه را به نوح سفارش کرده بود برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم و آنچه ابراهیم و موسی و عیسی را به آن توصیه کردیم (این است) که دین را بر پا دارید و در آن فرقه فرقه و گروه گروه نشوید. بر مشرکان دینی که آنان را به آن می خوانی گران است. خدا هر کس را بخواهد به سوی (این) دین جلب می کند و هر کس را که به سوی او بازگردد هدایت می کند.»

در این دو آیه با صراحت توصیه به دین و اقامه آن مطرح شده است و تا زمانی که خود پیامبران الاهی زنده بودند، وظیفه داشتند که در اقامه دین کوشش کنند اما پس از رحلت شان نسبت به فرزندان خود توصیه می کردند.

در تفسیر آیه «شرع لکم الدین» و ارتباط آن با امر وصایت از امام رضا7 نقل شده است که فرمود:

نحن اولاد (ابناء) الاوصیا و نحن المخصوصون فی کتاب الله و نحن اولی الناس برسول الله و نحن الذین شرع الله لنا دینه فقال فی کتابه

ص: 278

شرع لکم من الدین ما وصی به نوحا و الذی اوحینا الیک یا محمد و ما وصینا به ابراهیم و موسی و عیسی قد علمنا و بلغنا ما علمنا و استودعنا علمهم و نحن ورثة الی العزم من الرسل و الانبیاء أن أقیمو الدین کما قال و لا تتفرقو فیه کبر علی المشرکین من اشرک بولایة علی - ما تدعو الیه من ولایة علی؛((1))

ما (اهل بیت) فرزندان اوصیا و سفارش شدگان در کتاب خدا هستیم و ما سزاوارترین مردمان به رسول خدا9 می باشیم و ما کسانی هستیم که خداوند دین خود را برای ما تشریع کرده و پس از آن در کتاب خود فرمود آیینی را برای شما تشریع کردم که به نوح توصیه کرده بودم و آنچه را به تو ای محمد وحی فرستادیم و آنچه را به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش کردیم. همه آن علوم به ما رسید و ما دانستیم و به ما ودیعه نهاده شد علم آنان و ما وارثان تمام انبیا و پیامبران الوالعزم می باشیم بر اینکه دین را به پا داریم و دوگانگی در آن ایجاد نکنیم و بر مشرکان (کسانی که در ولایت علی) شریک قائل هستند سنگین است که آنچه به سوی آن (ولایت علی) دعوت می کنید.

ص: 279

در برخی منابع تفسیری اهل سنت، در تفسیر آیه آمده است: نوح که بعد از حضرت آدم نخستین رسول بود مأموریت یافت که وصیت کند و پس از آن ابراهیم و موسی و عیسی نیزمأمور به وصیت شدند و این وصیت درباره دین و شریعت بود که باید کسی را به عنوان حافظ آن تعیین می کردند و پیامبر خاتم9 نیز برای حفظ قرآن و شریعت مأمور بود که وصی خود را تعیین کند.((1)) مضمون گفتار این مفسر اهل سنت مبنی بر مأموریت داشتن پیامبران الاهی برای تعیین وصی در اخبار فراوانی که در منابع شیعه و سنی نقل شده است وجود دارد؛((2)) اما این دانشمند اهل سنت پس از نگارش این مطلب نسبت به مصداق وصی پیامبر سخنی به میان نیاورده است. علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می نگارد: هیچ پیامبری بدون وصی نبوده است که این از مضمون آیه «وصی به نوحا...» استفاده می شود که یکی از آن مورد تعیین وصی توسط نوح بوده است.((3))

هم چنین یکی از دانشمندان معاصر درباره جایگاه وصایت در قرآن می نگارد: چنانکه اهل دانش و اصطلاح می دانند، وصایت و امامت در طول نبوت جای دارد نه در عرض آن، پس ضرورت آن مسلم است و نفی آن معنا ندارد، به ویژه که در قرآن کریم درباره اوصیای پیامبران تصریح شده است؛ پس بر مبنای قرآن اصل وصایت اصلی قرآنی است به ویژه در مورد پیامبر خاتم9.((4))

ص: 280

هم چنین درباره مأموریت داشتن پیامبران برای تعیین وصی از ابن عباس در تفسیر آیه:

«اذْ قَضَیْنَا الَی مُوسَی الامْرَ»((1))

«فرمان نبوت را به موسی دادیم»

نقل شده است که مراد از امر در این آیه درباره تعیین وصی است؛ زیرا خداوند هیچ پیامبری را بدون تعیین وصی وانگذاشته و بر این اساس خداوند به پیامبر خاتم9 فرمود: علی را بعد از خود وصی معرفی کن.((2))

سرانجام اینکه می توان مسئله وصی و وصایت انبیا را به عنوان یک دستور از جانب خداوند برای پیامبران از قرآن استفاده کرد و اما اینکه آیا پیامبران به ویژه پیامبر خاتم9 این دستور الاهی را اجرا کرد یا اینکه از کنار آن با بی توجهی گذشته و تعیین وصی نکردند، بحث تاریخی و مورد گفت گوی فراوان میان دانشمندان شیعه و سنی است که برای دست یابی به واقعیت ها در این زمینه، ضرورت دارد که به انبوهی از روایات که در منابع فریقین نقل شده است اشاره گردد.

ص: 281

برای هر نبی وصی و وارث می باشد وصی و وارث من علی است.

نیز از آن حضرت نقل شده است:

«ان الله جعل لکل نبی وصیا»؛((1))

خداوند برای هر نبی وصیی قرار داده است.

در حدیث دیگری از آن حضرت نقل شده است:

ان الله عزوجل اختار من کل امة نبیا و اختار لکل نبی وصیا؛((2))

خداوند از هر امت نبیی را اختیار کرد و برای هر نبی وصی تعیین نمود.

از امام صادق علیه السلام با استناد به جدش رسول خدا9 نقل شده است:

ما قبض الله نبیا حتی امره ان یوصی الی افضل عترته؛((3))

خداوند هیچ نبیی را قبض روح نکرد مگر اینکه به او دستور داد تا به سوی بهترین فرد از خاندانش وصیت کند.

از مجموعه روایاتی که تا اینجا به نگارش درآمد می توان به دست آورد که گزینش وصی در تمام ادیان آسمانی به عنوان یک قانون هدایت گرانه و برای پر کردن جای خالی بعد از

ص: 284

رسالت مطرح بوده است، که از روزگار نخستین پیامبر، حضرت آدم این قانون اجرا شده و تا زمان آخرین پیامبر یعنی حضرت رسول خاتم9، ادامه داشته است که ضرورت دارد به برخی روایات مصداقی در این زمینه اشاره شود:

بنا به روایات، حضرت آدم در هنگام وفات به امر خداوند فرزند بزرگ خود شیث را وصی قرار داد و میراث نبوت را به او سپرد و پس از آن شیث فرزندش انوش را وصی قرار داد. انوش فرزندش فینان و فینان مهلائیل را و او فرزندش یرد و ایشان فرزندش اخنوخ را و ایشان فرزندش متوشلخ را و درباره حضرت نوح روایت شده است که به دستور خداوند سام را وصی قرار داد و ابراهیم فرزندش اسماعیل را به وصایت برگزید و اسحاق فرزندش یعقوب را وصی قرار داد و موسی فرزند عمویش یوشع بن نون را به وصایت برگزید و حضرت عیسی شمعون را وصی برگزید و میراث نبوت را به وی تحویل داد.((1))

هم چنین در این باره روایات فراوان نقل شده است که در آخرین روزهای عمر رسول خدا9، جبرئیل امین از جانب خداوند بر آن حضرت وحی آورد که من روح هیچ نبیی را قبض نکردم مگر اینکه به او مأموریت دادم تا وصی خود را برای مردم معرفی کند و ودایع نبوت را به او بسپارد و تو هم ای آخرین فرستاده ام! مأمور هستی تا وصی خود را معرفی و میراث نبوت را به او

ص: 285

واگذار کنی.((1))

بنابراین، اساس تعیین وصی از حضرت آدم آغاز شده و پس از آن به وسیله ی تمام پیامبران انجام پذیرفته است و اگر کسی ادعا کند که انجام دادن این سنت الاهی در دوره یکی از پیامبران الاهی مانند پیامبر خاتم9 متوقف شده است نیازمند دلیل است که برای تکمیل این بحث در گزینه جداگانه بررسی خواهد شد.

در «تاج العروس» می نگارد: وصیت یعنی سفارش و تعهد سپردن بر چیزی؛ و در ادامه آمده است:

والوصی لقب علی سمیی له لاتصال سببه و نسبه و سمته بنسب رسول الله و سببه و سمته؛((1))

وصی لقب علی بود و ایشان را وصی لقب دادند چون که سبب، نسب و سمت او به نسب، سبب و سمت پیامبر پیوند داشت.

راغب در «مفردات» می نگارد: «وصیت یعنی سفارش انجام دادان کاری را بر غیر که همراه موعظه و نصیحت باشد.»((2))

در برخی منابع آمده است که وصی، متصل شدن و متصل کردن (ایصاء و توصیه) به معنی سفارش و دستور است. به قولی وصیت را از این جهت وصیت می گویند که موصی کارش را به کارهای وصی متصل می کند و به قولی کارهای قبل از مرگ را به کارهای بعد از مرگ متصل می کند و در حقیقت وصی، ایصا، امر و عهد به یک معناست.((3))

بنابراین وصیت در نزد اهل لغت به معنای سفارش و تعهد به ادامه کار وصیت کننده به وسیله ی وصی، می باشد که از واژگان قرآنی وصیت نیز همین معنا به دست آمد، منتها اموری که بر آن وصیت می شود فرق دارد؛ گاهی مالی گاهی اخلاقی و اجتماعی و گاهی انجام کار مهم مانند

ص: 287

سامان دادن اهداف بلند مدت مانند وصیت پیامبران بر ادامه کارشان به وسیله ی اوصیا و ترویج اندیشه و اعتقاد آنان.

می شود.»((1))

علامه طباطبایی می نگارد: «معنای وصیت این است که به دیگری پیشنهاد کنی که فلان کار را بکند و این پیشنهاد توام با موعظه و خیر خواهی باشد.»((2))